Παγκοσμιοποίηση - Πολυπολιτισμικότητα - Διαφωτισμός - Χριστιανικός λόγος
τουΗρακλή Ρεράκη, Καθηγητή Παιδαγωγικής, της Θεολογικής Σχολής του Α. Π. Θ.
***
Εκτενή αποσπάσματα της ομιλίας του με θέμα: «Ο Χριστιανικός λόγος καιτο παράλογο της παγκοσμιοποίησης» πουπραγματοποιήθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 2012 στονΙερό Ναό Αγίου Θεράποντα Μυτιλήνης σε εκδήλωσηπου διοργάνωσαν η Ιερά Μητρόπολη Μυτιλήνης και ηΈνωση Θεολόγων Νομού Λέσβου.
***
Παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο μια παγκόσμιααγορά, αλλά και μία τάση των ανθρώπων για μια παγκόσμια επικοινωνία και γιαέναν παγκόσμιο πολιτισμό, στον οποίο πολλά αγαθά αλλά και πολλές αξίες μοιάζουννα είναι ενδιαφέρουν ή να εξυπηρετούν όλους τους ανθρώπους του πλανήτη. Ωστόσοη Παγκοσμιοποίηση, με την υιοθέτηση της πολυπολιτισμικότητας ως κυρίαρχουδιαμεσολαβητικού μοντέλου επικοινωνίας, συνετέλεσε στη σταδιακή αλλαγή τωνκωδίκων και των ταυτοτήτων των λαών και στην επιβολή νέων προτύπων και αξιώνπαγκόσμιας εμβέλειας που συνήθως διακρίνονται για το σχετικισμό και τηγενικότητά τους.
Από την άλλη πλευρά, οι οικονομίες χωρών καικρατών εντάσσονται σε ένα παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, όπου σημαντικό ρόλοδιαδραματίζει η ανάπτυξη διεθνών οικονομικών σχέσεων και συναλλαγών και ηενίσχυση αγορών για αγαθά και υπηρεσίες πέρα από τα σύνορα μεμονωμένων κρατών.Αυτές οι οικονομικοκοινωνικές διαρθρώσεις επιβάλλουν υποχρεωτικά την εμπλοκήόλων των ανθρώπων, αν αυτοί επιθυμούν να επιβιώσουν μέσα στη νέα πραγματικότηταπου διαμορφώνεται. Αποτέλεσμα αυτών είναι οι πολυεθνικές εταιρείες, οιδαιδαλώδεις οικονομικές διασυνδέσεις και ένας χρηματοοικονομικόςδιαπολιτισμικός χώρος που συνθέτουν μια υπερεθνική οικουμένη.
Και ενώ θα περίμενε κανείς τη συνεργασία λαώνκαι προσώπων μέσα σ΄ ένα τέτοιο πλαίσιο, παρουσιάζονται ανταγωνιστικές δυνάμειςπαγκόσμιας εμβέλειας, που κινούν τα νήματα και προαποφασίζουν για το μέλλονάλλων. Η διάθεση ορισμένων κρατών να ηγεμονεύουν σε ολόκληρο τον πλανήτη, μέσααπό ένα άτεγκτο οικονομικό ιμπεριαλισμό, είναι το σημείο που χαρακτηρίζει τησημερινή Παγκοσμιοποίηση. Έτσι ο λόγος της Παγκοσμιοποίησης δεν είναι πλέονένας οικουμενικός λόγος ένας λόγος παγκοσμιότητας, ειρήνης, ασφάλειας,συναδέλφωσης των λαών αλλά ένας εξουσιαστικός, αφομοιωτικός καιομογενοποιητικός λόγος.
Με τη διεθνοποίηση της οικονομίας και τηθεοποίηση της παραγωγικότητας, του ανταγωνισμού και του κέρδους χωρίς όρια,φαίνεται ότι βρισκόμαστε πλέον στο τελευταίο στάδιο της προσαρμογής τωνπολιτικών και οικονομικών εξελίξεων όλων των χωρών στα ιδιαίτερα συμφέρονταμιας ομάδας παγκόσμιας διακυβέρνησης.
Η εποχή του Διαφωτισμού αποτελεί κομβικόσημείο για την Παγκοσμιοποίηση, αφού κατά την περίοδο εκείνη τοποθετείται όλοτο αξιακό οικοδόμημα που στηρίζει τη σημερινή Παγκοσμιοποίηση
Η ιστορική, φιλοσοφική και θεολογικήαποκρυπτογράφηση των δύο αυτών φαινομένων δείχνει ότι ο Διαφωτισμός υπήρξε οεμπνευστής και ο μέντορας της Παγκοσμιοποίησης. Στην ουσία οι ομοιότητες τωνδύο φαινομένων και ως προς τα γενικά χαρακτηριστικά και ως προς τους σκοπούςκαι τις μεθόδους είναι τεράστιες. Ένα από τα πιο διακριτικά στοιχεία και τωνδύο είναι ότι ενώ διακηρύττουν την ελευθερία του ανθρώπου οργανώνουν στηνπραγματικότητα την υποδούλωσή τους.
Πρόκειται για μία διαχρονική απάτη πουυφίσταται η ανθρωπότητα από την εποχή του Διαφωτισμού έως σήμερα, όπου βιώνουμεμια τόσο βάρβαρη επίθεση καθυπόταξης της πολιτικής μας ελευθερίας, προκειμένουνα εξυπηρετηθούν τα οικονομικά συμφέροντα και σχέδια των δυνατών. Ολόκληρος ονεοελληνικός βίος που αφομοίωσε στο έπακρον τις αρχές του Διαφωτισμού βρίσκεταικατακυριευμένος από αρρωστημένα γεγονότα και θλιβερές καταστάσειςκατεξουσιασμού, καθυπόταξης και εκμετάλλευσης του που προκάλεσαν και προκαλούνο άκρατος ατομικισμός που υιοθετήθηκε και υιοθετείται στο έπακρο από τοΔιαφωτισμό και την Παγκοσμιοποίηση με την έντεχνη εφαρμογή του μοντέλου τωνσχέσεων υποκειμένου – αντικειμένου.
Το χαρακτηριστικό προσδιοριστικό γνώρισμα τουκινήματος του Διαφωτισμού ήταν ο τρόπος κατανόησης, θεώρησης και πρόσληψης του«άλλου» του διαφορετικού. Οι άνθρωποι και οι λαοί με διάφορες μεθόδουςεκφοβισμού, ομηρίας, απειλών, βίας και προπαγάνδας, καταπιέζονται νααποποιηθούν οι ίδιοι τη δική τους ελευθερία και να δεχτούν να συμφωνήσουν με τηγενική θέληση των κυρίαρχων δυνάμεων, οι οποίες αρνούνται το σεβασμό στηδιαφορά της γνώμης και της αντίληψης του άλλου.
Το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του Ρουσσώ αποτελείένα από τα έργα του Διαφωτισμού που καθορίζει τις στάσεις του δυνατού, τηςκυρίαρχης θέλησης, έναντι του κάθε πολίτη. Κάθε πολίτης υποχρεώνεται ναευθυγραμμισθεί ελεύθερα στις γενικές αρχές του Συμβολαίου. Αν όμως δεν το κάνειτότε επιβάλλονται διάφορες τιμωρίες μέχρι και θάνατος. Πριν την καταδίκη ή τηντιμωρία, δίνεται η ευκαιρία στον πολίτη, να δεχθεί εκουσίως τους ταπεινωτικούςόρους του κυριάρχου, υποκειμένου, προκειμένου να του «χαρίσουν» την «ελευθερία»να συνυπάρχει σε ένα συλλογικό σώμα, ως υπόδουλος, υπήκοος και κατακτημένος. Οιόποιες αρνήσεις ή αντιρρήσεις του «άλλου», να ταυτιστεί με τη θέληση τουσυλλογικού ή ατομικού εγώ, να γίνει, επομένως, εκουσίως όργανο εκμεταλλεύσεωςτου κυρίαρχου, τον καθιστούν εχθρό και δημόσιο κίνδυνο και τότε, ως αντίδρασητου εγώ, που δεν επιτρέπει και δεν ανέχεται το δικαίωμα της διαφοράς, επέρχεταιη εξορία (αποβολή) και ο αφανισμός του.
Αν κάποιος συνεχίζει να αποτελεί εμπόδιο καινα μη συμμορφώνεται με τα σχέδια και τις προθέσεις της κυρίαρχης δύναμης,αναδεικνύεται και προκηρύσσεται κοινωνικός, εθνικός ή παγκόσμιος εχθρός καικίνδυνος.
Ολόκληρη η ανθρωπότητα βίωσε και βιώνει τονταυτιστικό «λόγο» του Διαφωτισμού στην αφομοιωτική πρακτική πρώτα τηςευρωπαϊκής Φεουδαρχίας και της Μοναρχίας, έπειτα του υπαρκτού Σοσιαλισμού καιτου Καπιταλισμού και τελευταία της σύγχρονης Παγκοσμιοποίησης.
Πρόκειται για έναν «λόγο» παράλογο καιμισάνθρωπο, που χρησιμοποιείται ως μέθοδος για να ελέγχεται, να επηρεάζεται ήκαι να «πείθεται» άμεσα και αποφασιστικά, μέσω των ισχυρών εργαλειακώνπαραγόντων και μηχανισμών της τεχνολογίας της πληροφορίας και της οικονομίας, οοποιοσδήποτε «άλλος», άνθρωπος, λαός ή κράτος. Η κατασταλτική και συμμορφωτικήδύναμη της απειλής και του φόβου που εκπέμπει ο δυνατός τρομοκρατείοποιονδήποτε, που έχει σειρά στη λίστα για να κληθεί να «συμφωνήσει εκουσίως»να υποτάξει την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και τις αρχές του, προκειμένου ναεξυπηρετηθούν οι σχεδιασμοί και τα συμφέροντα της κυρίαρχης ηγεμονίας. Αυτόείναι μια πτυχή του γενικότερου κλίματος που εισήγαγε ο Διαφωτισμός καισυνεχίζεται με την Παγκοσμιοποίηση στο ευρύτερο παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται όχι μέσα από τηδιατήρηση του σεβασμού του προσώπου του και των ποιοτικών του διαφορών, αλλάμέσα από την κατάργηση και το μηδενισμό του. Η προσωπική ετερότητα του «άλλου»μηδενίζεται και υποτάσσεται στη λογική του ταυτιστικού λόγου της κυρίαρχηςδύναμης.
Εξαιτίας αυτής της σχέσεως που δημιουργείταιμε τον «άλλο», θεωρήθηκε το κίνημα του Διαφωτισμού ένα απατηλό φαινόμενο, πουδημιούργησε τεράστιο πρόβλημα στις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων,διότι από τη μια διακήρυττε την ελευθερία και την αυτονομία του εγώ και από τηνάλλη οργάνωνε «την ασφυκτική αιχμαλωσία του Άλλου». Ο Διαφωτισμός και ηΠαγκοσμιοποίηση εγκρίνει ως επιτυχημένο τον άνθρωπο-«άτομο» που πιστεύει ότιολοκληρώνεται ως ύπαρξη, εάν συνδέσει τη ζωή του με ό,τι σημαίνει το «εγώ»: τηνιδιοτέλεια, την άρνησή του να κοινωνήσει με το συνάνθρωπο μέσω αγάπης, θυσίαςκαι αυτοπροσφοράς. Ο Χριστιανισμός, αντίθετα, υιοθετεί τον άνθρωπο-«πρόσωπο»που πιστεύει ότι ολοκληρώνεται μέσα από την προσφορά και τη θυσία για τουςάλλους, την επιθυμία του να ζει με αγάπη συλλογικά και ενωτικά, ως οργανικόμέλος του ενιαίου σώματος της ανθρώπινης φύσης. Η προσπάθεια προς αυτήν τηνκατεύθυνση είναι δύσκολη, όταν την κάνει κανείς μόνος του. Γι΄ αυτόπραγματοποιείται μαζί με τους άλλους, στο πλαίσιο μιας διαπροσωπικήςαλληλόδρασης, αλλά και σε διαρκή αναφορά προς τον Θεό.
Σε κάθε περίπτωση, είναι φανερό ότι δενμπορεί να ταυτίζονται οι περί ελευθερίας αντιλήψεις που έχει ο κόσμος με την ενΧριστώ ελευθερία. Υπάρχει, επίσης, προβληματισμός, αν αυτό που επιλέγει κάποιοςσήμερα, στην εποχή της πλουραλιστικής πληροφορίας, της διαφήμισης, τηςπροπαγάνδας, του καταναλωτισμού, με την πολλαπλότητα, τη σχετικότητα και τονκατακερματισμό της «αλήθειας» είναι αυτό που στην πραγματικότητα θέλει.Περισσότερο είναι αυτό που σκόπιμα έντεχνα και ανεπαίσθητα του προσφέρεται μέσααπό την εμπορευματοποίηση των ανθρωπίνων σχέσεων, ως προϊόν μιαςκατασκευασμένης και σύμφωνα με τις αρχές του Ρουσσώ «καλά ρυθμισμένης»ελευθερίας.
Αυτό το επιτήδειο παιχνίδι των πολλαπλώνεπιλογών που προσφέρεται στη σύγχρονη καθημερινότητα δίνει απλώς την εντύπωσηότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και επιλέγει ελεύθερα. Στην πραγματικότητα,όμως, αυτό που τελικά ανακαλύπτει είναι ότι από την μια είναι ελεύθερος στιςεπιλογές του, εκείνο, όμως, που τελικά επιλέγει δεν είναι παρά μία από τιςπολλαπλές επιλογές, που μεθοδευμένα προσφέρονται σ΄ αυτόν μέσα από το σύστηματου εμπορίου, του κέρδους και της αγοράς, προκειμένου να βρίσκεται διαρκώςεγκλωβισμένος και εξαρτημένος στα πλοκάμια του συστήματος. Κάτω από τις συνθήκεςαυτές, η τάση για ελευθερία αυτονομία, τελικά, δεν είναι παρά μιαδιαστρεβλωμένη μορφή της φυσικής τάσεως του ανθρώπου για ελευθερία.
Η αντίληψη που κηρύσσει την υποταγή τωνπροσώπων και των πραγμάτων στην ολοκληρωτική κυριαρχία κάποιας εξουσίας βρίσειαντίθετη την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, η οποία αφενός θεωρεί ότι ο άνθρωποςχάνει και μηδενίζει ο ίδιος τον εαυτό του, εάν για οποιονδήποτε λόγο πιστεύειότι είναι κυρίαρχος των «άλλων», και αφετέρου ότι ο άνθρωπος, χωρίς την αγάπηκαι ό, τι αυτή παρέχει και προϋποθέτει δεν είναι τίποτε.
Η καταδυνάστευση, η εκμετάλλευση, η απειλήτου άλλου, κατά τον Χριστιανικό λόγο, συμβαίνει όταν κυριαρχεί το κακό, ηαλογία, η φιλαυτία και τα πάθη στην ανθρώπινη εσωτερικότητα οποιουδήποτεανθρώπου. Αυτή η κατάσταση δείχνει ότι ο άνθρωπος έχει επιλέξει αντί τηςειρήνης και της αγάπης τη διαίρεση και τη διάσταση, δηλαδή το μερισό τηςενιαίας ανθρώπινης φύσεως της οποίας κάθε άνθρωπος αποτελεί μέλος.
Αυτή την κατάσταση της κατάτμησης και τουμερισμού της ανθρώπινης φύσεως ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής την ονομάζει«ἀνωμαλίαν τῆς φύσεως», επειδή η φιλαυτία του ανθρώπου καταστρατηγεί το φυσικόνόμο, κομματιάζει τη μία φύση σε πολλά μέρη και την εξοπλίζει με την ατομικήγνώμη, που κάνει τον άνθρωπο να χάνει την σύμφωνα με το λόγο της υπάρξεώς τουκοινωνία του με τον Θεό και το συνάνθρωπο, που τον κρατά στην «κατὰ φύσιν»κίνηση και ενέργεια και να στρέφεται κατά του άλλου στο πλαίσιο μιαςδιεστραμμένης κοινωνικότητας.
Απομονωμένος στο κέλυφος του ατομοκεντρισμού,που γεννά η φιλαυτία σε όλες τις διαστάσεις της ο άνθρωπος επιθυμεί τηντυραννία, την υποταγή και την εκμετάλλευση του άλλου. Τον υποκειμενισμό ο ΆγιοςΜάξιμος τον συνδέει με τον ατομισμό τη φιλαυτία τον εγωκεντρισμό και τον θεωρείένα «ἐπάρατον πάθος» που προέρχεται από δύο κακά τη «ὑπερηφάνια» και την«κενοδοξία». Χαρακτηριστικό της υπερηφανίας είναι «τὸ ἀρνεῖσθαι τὸν Θεὸν ἀρετῆςεἶναι γενέτην καὶ φύσεώς» της δε κενοδοξίας αφ΄ ενός «τὸ μερίζειν τὴν φύσιν»και αφ΄ ετέρου η «σύνθετος ἕξις κακίας» που καταλήγει σε «ἑκούσιον ἄρνησινΘεοῦ», αλλά και σε «ἄγνοιαν τῆς κατὰ φύσιν ἰσοτιμίας» με τον «άλλο. Αποτέλεσματης φιλαυτίας είναι η ακοινωνησία η οποία αντιτίθεται στο έργο της αγάπης.
Κριτική, άσκησαν στο Διαφωτισμό οι Κολλυβάδεςπου βίωσαν πρώτοι, κατά την περίοδο της τουρκικής σκλαβιάς, τη μανιώδη εισβολήτων «νέων» ιδεών των Διαφωτιστών.
Ο Αθανάσιος Πάριος, γνωρίζοντας τις περίφημεςθέσεις τους για την ελευθερία, τους χαρακτηρίζει «Ψευδολιμπερτίνους», επειδήδιακήρυτταν την ψεύτικη ελευθερία και, αναφερόμενος στους πρωταγωνιστές τηςΔιαφώτισης Φραντζέσκους, υπογραμμίζει ότι «πάντοτε ήσαν τοιούτοι άθεοι καιφαύλοι, αλλ’ όμως τώρα η λιμπερτάτούς αποτελείωσε». Η κύρια αντίρρησή του ήταν ότι ο Διαφωτισμός, ενώ είχε ωςέμβλημά του την ελευθερία, στην πράξη δίωκε την πίστη του Χριστιανισμού. Αυτή ηασυνέπεια ως προς την ελευθερία τον έκανε να ισχυρίζεται ότι αποτελεί«ψευδώνυμον σοφία» και ότι οι εκπρόσωποί του ήταν «οδηγοί του ψεύδους».
Ο βασικός λόγος, επομένως, που αποφαίνεται μεσκληρούς λόγους εναντίον του Διαφωτισμού, δεν ήταν οι επιστημονικές θέσεις τουτελευταίου αλλά επειδή «επεκήρυττε τον Χριστιανισμό». Η στάση αυτή του Πάριουερμηνεύεται όχι ως επίθεση κατά της ευρωπαϊκής επιστήμης και φιλοσοφίας, αλλάως προσπάθεια αντίστασης μπροστά στο νέο πρότυπο της ελευθερίας του ανθρώπουπου ουσιαστικά καταργούσε την ελευθερία και την προσωπική ετερότητα και σταάλλα πρότυπα, στάσεις και νοοτροπίες που το συνόδευαν.
Σήμερα, όμως, οι Κολλυβάδες δικαιώνονται γιατις αντιδράσεις τους, μετά την κριτική και την αποδόμηση που υπέστη οΔιαφωτισμός στην Ευρώπη, από τους ίδιους τους φιλοσόφους, κυρίως για τις θέσειςπου είχε, ως προς την ταυτότητα και την ετερότητα του Ιδίου και του Άλλου αλλάπροπαντός για τις θέσεις που παίρνει έναντι του ανθρώπου και των βασικώνελευθεριών του η διάδοχος κατάσταση του Διαφωτισμού, η Παγκοσμιοποίηση.
