Η άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (12 Απριλίου 1204)
*Από τον Κων/νο Οικονόμου
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ:Χρονιά σταθμός για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε το 1071, όταν στο Ματζικὲρτο βυζαντινὸς στρατὸς ηττήθηκε από τους Σελτζούκους, χάνοντας ουσιαστικά τη Μ.Ασία, ενώ οι Νορμανδοί κατέκτησαν την τελευταία βυζαντινή πόλη στην Ιταλία,Βάρη (Bari). Η οικονομία υποχώρησε στη δύναμη ιταλικών πόλεων, στις οποίεςείχαν παρασχεθεί σημαντικά προνόμια (Βενετία, Πίζα, Γένουα) με αντάλλαγμαυποτιθέμενη στρατιωτική βοήθεια, εις βάρος, τελικά, της Αυτοκρατορίας.
Ακόμηη Κων/λη αντιμετώπιζε μεγάλη διαφθορά, ενώ η φορολόγηση ήταν δυσβάστακτη. ΟΛέων Σγουρός, ο Λέων Γαβαλάς, ο Θεόδωρος Λάσκαρης κι ο Αλέξιος Α΄, δημιούργησαναυτόνομα κρατίδια εντός της Αυτοκρατορίας. Η άλλοτε ισχυρή κεντρική εξουσίακατάντησε σκιώδης λόφω των εμφανών ανεπαρκειών των Αγγέλων. Στη Δύση, την ίδιαεποχή, ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ (1198) ενδιαφερόμενος για την ισχυροποίηση τηςπαπικής εξουσίας, στόχευε να ηγηθεί ο ίδιος σε επικείμενη Σταυροφορία, επειδή ηΠαλαιστίνη ανήκε στους διαδόχους του μουσουλμάνου Άραβα Σαλαντίν. Ο Βυζαντινόςαυτοκράτορας, Αλέξιος Γ΄, πρότεινε με επιστολή του στον πάπα να ηγηθεί ο ίδιοςτης Σταυροφορίας. Ο Ιννοκέντιος άρχισε συνεννοήσεις όμως πρώτα για την ένωσητων Εκκλησιών, υπονοώντας την υποταγή της Ορθοδοξίας στην παπική τιάρα,απειλώντας ότι, αν ο Αλέξιος Γ’ αντιδρούσε, θα υποστήριζε τον εκθρονισθέντααυτοκράτορα Ισαάκιο. Ο Αλέξιος Γ’ δεν συμφώνησε σε «ένωση» ψυχραίνονταςπερισσότερο τις μεταξύ τους σχέσεις. Ταυτόχρονα ο Ιννοκέντιος ειδοποίησε τουςηγέτες της Δύσης για την επικείμενη Σταυροφορία.
Γαλλία,Αγγλία και Γερμανία, λόγω εσωτερικών προβλημάτων, απέρριψαν τη συμμετοχή τους.Από τους σημαντικούς βασιλιάδες μόνο αυτός της Ουγγαρίας δήλωσε συμμετοχή.Πάντως ιππότες της Δύσης, κυρίως από τη Γαλλία, δήλωσαν συμμετοχή στηνπροσπάθεια. Σημαντικό ρόλο στην Δ’ Σταυροφορία έπαιξε ο βενετσιάνος δόγηςΕρρίκος Δάνδολος, που ενδιαφερόταν για τα οικονομικά οφέλη της χώρας του,επειδή είχε αντιληφθεί ότι η Ανατολή (χριστιανική και μωαμεθανική) ήταν πηγήπλούτου.
ΟΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΕΣ:Οι Σταυροφόροι, με επικεφαλής τον Βονιφάτιο Μομφερατικό, θα συγκεντρώνονταν στηΒενετία, που, αντί κομίστρου, αναλάμβανε να τους διεκπεραιώσει με πλοία στηνΑνατολή. Για να συμπληρωθούν τα ναύλα, ο δόγης ζήτησε και πέτυχε την κατάληψηγια λογαριασμό της Βενετίας, της ουγγρικής, τότε, Ζάρα (Ζαντάρ), πουσημειωτέον... συμμετείχε στη Σταυροφορία. Όταν ο Πάπας το πληροφορήθηκε,αφόρισε, προσωρινά (!) Σταυροφόρους και Ενετούς. Ο γιος του εκθρονισμένουβυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου, Αλέξιος (Δ΄), έχοντας καταφύγει στη Δύση,βλέποντας τις πολεμικές ετοιμασίες, ικέτευσε βοήθεια για την αποκατάστασή τουστο θρόνο, προσφέροντας «γη και ύδωρ» στους Δυτικούς, δηλαδή υποταγή στον πάπακαι πληρωμή μεγάλου χρηματικού ποσού. Ο Δάνδολος, «οσμιζόμενος» κέρδη, έπεισε καιτους Σταυροφόρους. Έτσι, ο Ενετικός στόλος με τους Αλέξιο, Δάνδολο καιΒονιφάτιο Μομφερατικό, τον Ιούνιο του 1203, εμφανίσθηκε στην Κων/λη.
ΟιΒυζαντινοί αιφνιδιασμένοι, είδαν τους Λατίνους να σπάνε την αλυσίδα τουΚεράτιου και να καταλαμβάνουν το λιμάνι καταστρέφοντας τα ναυλοχούντα βυζαντινάπλοία. Μάλιστα, μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, κατέλαβαν προσωρινά την πόλη τονΙούλιο του 1203, παρά την αντίσταση των Βαράγγων μισθοφόρων! Ο ανίκανος ΑλέξιοςΓ, εγκατέλειψε την πόλη παίρνοντας το δημόσιο θησαυροφυλάκιο. Ο Ισαάκιος Β'αποφυλακίστηκε και επανήλθε στον θρόνο, ενώ ο γιος του Αλέξιος ανακηρύχθηκεσυναυτοκράτορας (Αλέξιος Δ'). Έτσι, ο φαινομενικός στόχος της πολιορκίας, ηαποκατάσταση του Ισάακιου στον θρόνο, επετεύχθη. Όμως την ώρα της αμοιβής τωνΣταυροφόρων, διαπιστώθηκε πως τα ταμεία ήταν άδεια. Απελπισμένος οσυν-αυτοκράτορας προσπάθησε να συλλέξει τα υποσχεθέντα με πρόσθετους φόρους,δασμούς, τάματα ναών, κ.α. Όμως ο λαός, επαναστάτησε ανακηρύσσοντας αυτοκράτορατον Αλέξιο Ε΄ Μούρτζουφλο. Εκείνος δεν δέχθηκε να τηρήσει τους όρους τωνπροκατόχων του, αρνούμενος συμβιβασμό. Συγχρόνως προσπάθησε να οργανώσει τηνάμυνα της πόλης για ενδεχόμενη επίθεση.
Η ΑΛΩΣΗ:Η σύγκρουση Ελλήνων και Σταυροφόρων ήταν αναπόφευκτη και τον Μάρτιο του 1204πραγματοποιήθηκε συνθήκη διαμέλισης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύΒενετίας και Σταυροφόρων. «Εν ονόματι του Χριστού, πρέπει να καταλάβουμε, διάτων όπλων, την πόλη προς δόξαν του Θεού, της Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας και τηςΑυτοκρατορίας!», διεκήρυττε στομφωδώς η συνθήκη. Την παραμονή της τελικήςεφόδου οι Λατίνοι επίσκοποι, εξαπέλυσαν ανθελληνικούς μύδρους, αποκαλώντας τονΜούρτζουφλο προδότη, δολοφόνο, Ιούδα, ενώ τους Έλληνες σχισματικούς, επειδήαρνούνταν την παπική πρωτοκαθεδρία. Οι πόρνες, που πρόσφεραν... πνευματικήανάταση στους Σταυροφόρους, στάλθηκαν μακριά. Οι ιερωμένοι εξομολόγησαν τουςστρατιώτες, τους χορήγησαν Όστια (Κοινωνία) και τους καθησύχαζαν. Στις 12/4, ηεπίθεση κατευθύνθηκε στο Κεράτιο τείχος. Οι Ενετοί, δένοντας τις γαλέρες τουςανά δύο, τις υπερύψωσαν με κατασκευές οδηγώντας τις γεμάτες στρατό κατά τωνπύργων. Μετά από σκληρή μάχη, το απόγευμα κατέλαβαν δύο πύργους και άρχισαν ναεισχωρούν στην πόλη. Η ανίκανη βυζαντινή ηγεσία απέδειξε πως δεν μπορούσε νααντιμετωπίσει τις περιστάσεις. Ο Μούρτζουφλος και οι ευγενείς εγκατέλειψαν τηνπόλη προς τη Θράκη. Την επομένη οι επιτιθέμενοι άρχισαν να προελαύνουν χωρίςαντίσταση.
ΗΒασιλεύουσα έπεσε μετά την εγκληματική πειρατική εκστρατεία που λέγεται Δ'Σταυροφορία. Τα βυζαντινά στρατεύματα κατέθεσαν τα όπλα. Οι εκδιωχθέντες Ιταλοίέποικοι προέβησαν σε αντίποινα κατά του πληθυσμού. Καθώς οι νικητές Σταυροφόροιδιέσχιζαν τους δρόμους της πόλης, γυναίκες, γέροντες, παιδιά, που δεν μπόρεσαννα δραπετεύσουν, τους υποδέχτηκαν σχηματίζοντας το σημείο του σταυρού με ταχέρια τους, και ζητωκραύγαζαν τον Μομφερατικό, πιστεύοντας ότι επρόκειτο γιαμια εναλλαγή στον θρόνο. Όμως, οι «στρατιώτες του Θεού» δεν λυπήθηκαν κανέναν.Πυρπόλησαν τεράστιο τμήμα της πόλης. Το αυτοκρατορικό ανάκτορο λεηλατήθηκε. Ηβία των στρατιωτών δεν φείσθηκε ούτε κοριτσιών ούτε αφιερωμένων στο Θεόπαρθένων. Η πόλη περιήλθε σε χάος. Γέροντες, γυναίκες και παιδιά έτρεχαν εδώ κιεκεί προσπαθώντας να σώσουν τη ζωή και την τιμή τους. Ιππότες και Ενετοίανταγωνίζονταν σε έναν τρελό αγώνα λεηλασίας. Αυτοί οι ευσεβείς ληστέςδιέπραξαν πληθώρα εγκλημάτων. Ξιφουλκούσαν και λεηλατούσαν κατοικίες κιεκκλησίες. Η Ορθοδοξία υφίστατο κάθε είδους προσβολή. Εκκλησίες και μοναστήριαλεηλατήθηκαν. Μοναχοί και ιερωμένοι υπέστησαν προσβλητική μεταχείριση. Οι Σταυροφόροιτοποθετούσαν άμφια ιερέων στις ράχες των αλόγων τους.
Εικόνεςαποσπώνταν ή θρυμματίζονταν. Δισκοπότηρα απογυμνώθηκαν από πολύτιμους λίθουςμεταβαλόμενα σε κρασοπότηρα. Καλύμματα Αγίων Τραπεζών και χρυσοκέντηταπαραπετάσματα τεμαχίστηκαν διαμοιραζόμενα. Η Αγία Τράπεζα της Αγια-Σοφιάς,τεμαχίστηκε, για την αρπαγή πολύτιμων υλικών. Άλογα και μουλάρια οδηγήθηκανστον ναό για να μεταφέρουν φορτία ιερών σκευών, χρυσών και αργυρών πλακών τουθρόνου, αμβώνων, διακοσμήσεων, βεβηλώνοντας το μέγιστο ναό της Χριστιανοσύνης.Μια από τις πόρνες που επανέκαμψαν για να στεφανώσουν τον «ιερό» ... ιπποτικόαγώνα κάθισε στην πατριαρχική καθέδρα και χόρευε τραγουδώντας άσεμνα τραγούδιαπρος τέρψη των στρατιωτών. Τίποτα δεν έμεινε σεβαστό στην Πόλη από τουςαδίστακτους «ιππότες»: εκκλησίες, λείψανα, μνημεία.
Οαυτόπτης Χωνιάτης διασώζει τον τρόπο φυγάδευσής του, μαζί με άλλους, από ένανφίλο του Ενετό. Μπροστά τους πορευόταν ο πατριάρχης «χωρίς σάκο, χρήματα,ράβδο, υποδήματα, μόνο με έναν επενδύτη», γράφει, «σαν ένας πραγματικόςαπόστολος ή μάλλον σαν ένας πραγματικός μιμητής του Ιησού Χριστού, καθώςκαθόταν σε ένα γαϊδούρι, με τη διαφορά ότι εκείνος δεν εισερχόταν θριαμβευτικάστη νέα Σιών αλλά την εγκατέλειπε». Στη διάρκεια της λεηλασίας, χάθηκανπολύτιμα έργα τέχνης, βιβλιοθήκες λαφυραγωγήθηκαν, χειρόγραφα καταστράφηκαν.Πάντως μεγάλο μέρος των κλαπέντων βυζαντινών θησαυρών εκποιήθηκε το 1795 απότην πνέουσα τα λοίσθια Βενετία για πολεμικὲς ανάγκες! Οι αυτοκρατορικοί τάφοι,στους Αγίους Αποστόλους, με πρώτο εκείνον του Ιουστινιανού, λεηλατήθηκαν.Κατόπιν οι ευσεβείς ληστές έστρεψαν την προσοχή τους στα αγάλματα. Ταορειχάλκινα άλογα, στολίδια του Ιπποδρόμου, μεταφέρθηκαν από τον Δάνδολο στηνπόλη του, για τη διακόσμηση του προαυλίου του Αγίου Μάρκου. Μεγάλο πλήθοςορειχάλκινων αγαλμάτων λιώθηκαν και μετατράπηκαν σε νομίσματα! Μεταξύ αυτώνήταν πολλά δημιουργήματα της προ Χριστού εποχής. Άλλο πεδίο «δόξης» λαμπρόν γιατους εμπαίκτες του Σταυρού ήταν τα ιερά λείψανα. Και οι πλέον ευσυνείδητοισταυροφόροι, πίστευαν, πως αντιστάθμιζαν την παραβίαση του όρκου τους,κλέβοντας ένα ιερό λείψανο δωρίζοντάς το στην εκκλησία της ιδιαίτερης πατρίδαςτους. Η λεηλασία αυτή διήρκεσε σαράντα χρόνια! Οι ανώτεροι παπικοί ιερωμένοιέσπευδαν να οικειοποιηθούν τα ιερά λάφυρα ανενδοίαστα. Ο Τίμιος Σταυρόςτεμαχίστηκε διαμοιραζόμενος σε βαρόνους. Οι Ενετοί έκλεψαν την εικόνα τηςΘεοτόκου του Ευαγγελιστή Λουκά. Σε περιοχές της Γαλλίας έφθασαν μεταξύ άλλων,το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού, ο χιτών και η ζώνη της Θεοτόκου, τμήμαενδύματος του Κυρίου, η κάρα του Ιωάννη του Βαπτιστή, δύο μεγάλοι σταυροί απόΤίμιο Ξύλο, κ.ά. Τα περισσότερα απ' αυτά τα ιερά λείψανα στη Γαλλίακαταστράφηκαν συνειδητά από... «φωτισμένα πνεύματα» στη Γαλλική Επανάσταση.Ακόμη, Λατίνοι ιερείς από Γαλλία, Φλάνδρα και Ιταλία, επιδόθηκαν σε άγραλειψάνων, με αποτέλεσμα να μην μείνει καμιά σημαντική εκκλησία ή μονή στη Δύσηχωρίς μερίδιο αυτής της λεηλασίας.
Επακολούθησεη εκλογή νέου αυτοκράτορα (Βαλδουίνος της Φλάνδρας) και ο διαμελισμός τωνβυζαντινών εδαφών με τη μερίδα του λέοντος στη Βενετία. Η Αγία Σοφία περιήλθεστον κλήρο της Βενετίας και ο Βενετός Θωμάς Μοροζίνι έγινε «Πατριάρχης» τηςπαπικής Εκκλησίας. Σε αυτή τη συγκυρία, δημιουργήθηκαν νέες εστίες Ελληνισμού:η Αυτοκρατορία του Πόντου, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, το Δεσποτάτο της Ηπείρουκαι, αργότερα, το Δεσποτάτο του Μυστρά.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΛΩΣΗΣ:Το γεγονός της πτώσης της Βασιλεύουσας στους Σταυροφόρους ήταν πολυσήμαντο:Επισφράγισε τη φθίνουσα πορεία της Αυτοκρατορίας. Καθόρισε de facto τις σχέσειςμε τη Δύση και το ανερχόμενο οθωμανικό κράτος. Τα γεγονότα που περιγράψαμεοδήγησαν τον λαό της Πόλης, δύο αιώνες μετά, να πει: «κρείττον φακιόλιονΤούρκων η καλύπτρα λατινική». Το χάσμα Ανατολής - Δύσης, ανοικτό από το 1054,κατέστη αγεφύρωτο. Συνηγόρησαν σ' αυτό οι Δυτικοί που είδαν τα γεγονότα ως«αιρετικών τιμωρία» και «νίκη της Χριστιανοσύνης»! Οι Βυζαντινοίσυνειδητοποίησαν ότι οι Λατίνοι ήταν ο ουσιαστικὸς εχθρός, γιατί απ᾿ αυτούςκινδύνευε η ορθόδοξη πίστη, διαμορφώνοντας, προϊόντος του χρόνου, τη στάση τωνανθενωτικών, που προτιμούσαν συνεργασία με Οθωμανούς παρά φράγκικη λυκοφιλία,επιλέγοντας «το μη χείρον, βέλτιστον». Η άλωση του 1204 είχε και ευεργετικέςσυνέπειες. Ο Ρωμηός θα συνειδητοποιήσει τη σημασία της διάλυσης τηςΑυτοκρατορίας και η αντιλατινική φιλοσοφία θα μετουσιωθεί σε εθνική ομοψυχία.Τέλος, λόγω της διάσπασης των επιμέρους εθνοτήτων της αυτοκρατορίας, θαεμφανισθεί η εθνική συνείδηση.
ΟΚωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος - συγγραφέας
Ελευθερία/ 22/04/2012
