Η διδασκαλία του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου για τους πολιτικούς άρχοντες
Γράφει ο θεολόγος, εκκλησιαστικός ιστορικός και νομικός Ιωάννης Ελ. Σιδηράς
Μέ ἀφορμή τήν γενικότερη πνευματική, κοινωνική, πολιτική καί οἰκονομική κρίση πού βιώνει ἡ Ἑλλάδα.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, εκθέτει σε πολλές γραπτές ερμηνευτικές ομιλίες και λόγους του επί των χωρίων της Αγίας Γραφής, τις θεολογικές απόψεις του για τους πολιτικούς άρχοντές μας. Στο παρόν άρθρο μας επιλέξαμε ορισμένες περικοπές από τις ομιλίες του ιερού πατρός σχετικές με το θέμα μας και τις δημοσιεύουμε.
1. Γιατί είναι αναγκαίοι οι άρχοντες; «Γι’ αυτό λοιπόν υπάρχει αρχηγός, για να μην είμαστε όπως τα ερπετά. Γι’ αυτό υπάρχει άρχοντας, για να μην κατατρώγουμε ο ένας τον άλλο σαν τα ψάρια».
2. Σχέσεις αρχόντων – αρχομένων: «Αν λοιπόν ο καθένας προσφέρει τις υπηρεσίες του στην πολιτεία, όλα τότε μένουν σταθερά. Γιατί, όταν ο άρχοντας αγαπάει τον πολίτη, τότε όλα τακτοποιούνται. Δεν ζητούμε τόσο την αγάπη από τον πολίτη, αλλά την αγάπη από τον άρχοντα προς τον πολίτη, επειδή ο πολίτης, οφείλει υπακοή. Από την άλλη πλευρά ο βουλευτής που είναι και νομοθέτης πρέπει να εμπνέει τον σεβασμό, αλλά και τον φόβο και να τιμωρεί τους παραβάτες και παράνομους πολίτες».
3. Η αποστολή και το χρέος των αρχόντων: «Οι άριστοι από τους άρχοντες πρέπει να τιμωρούν και να αποκόπτουν από το κοινωνικό σώμα τους κακούς και τους επιζήμιους για το καλό των πολλών, ενώ έχουν υψίστη υποχρέωση να προωθούν τους τίμιους και αγαθούς. Έτσι πρέπει να συμπεριφέρεται ο προϊστάμενος, να μην επιζητεί δηλαδή την δική του τιμή, αλλά προπαντός το κοινό συμφέρον. Έχει καθιερωθεί στην δημόσια πρακτική και πολιτική οι άρχοντές μας να τρέφονται από εμάς, επειδή ακριβώς φροντίζουν για τα κοινά αγαθά και ξοδεύουν όλο τον ελεύθερο χρόνο τους γι’ αυτά και έτσι μαζί με τα κοινά σώζονται και τα ατομικά αγαθά του καθενός μας. Και για το ότι υπάρχουν άρχοντες και για το ότι υπάρχουν δικαστές, πρέπει να αναπέμπουμε στον Θεό μεγάλες ευχαριστίες. Γιατί ο Θεός, φροντίζοντας για την ευταξία μεταξύ των ανθρώπων και για να μην συμπεριφέρονται οι πολλοί πιο παράλογα και από τα άλογα και άγρια θηρία, μας χάρισε τις πολιτικές εξουσίες και τους πολιτικούς, που είναι παρόμοια με την τέχνη του ηνιόχου και του κυβερνήτη του πλοίου».
4. Η ευθύνη των πολιτικών αρχόντων: «Αναρωτιέμαι, αν είναι δυνατόν να σωθεί ποτέ κάποιος από τους άρχοντες και εκπλήσσομαι βλέποντας μερικούς ακόμη και να σπεύδουν και να ρίχνονται στο μεγάλο και δυσβάστακτο βάρος της εξουσίας, παρά την μεγάλη απειλή, ευθύνη και αδιαφορία που επικρατούν…Πράγματι πρέπει να φοβούμεθα και να τρέμουμε και εξαιτίας της συνειδήσεώς μας και εξαιτίας του βάρους της εξουσίας, και ούτε να παραιτούμεθα, όταν η εξουσία κάποτε μας ανατεθεί, ούτε, εάν δεν μας ανατεθεί, να την επιδιώκουμε. Από την άλλη πλευρά όταν οι άρχοντες στερούνται της πολιτικής αρετής και δεν ελέγχονται, τότε καθίστανται οι ίδιοι πρόξενοι ανωμαλίας και κοινωνικής καταστροφής. Όταν οι άρχοντες είναι ηθικά ασθενείς, τότε και ο λαός τους μιμείται στο κακό και στο άδικο. Γιατί, όταν το κεφάλι δεν είναι υγιές, πώς είναι δυνατόν να παραμένει εύρωστο το υπόλοιπο σώμα; Πρόσεξε λοιπόν, άρχοντα, πόση ανωμαλία μπορείς να προκαλέσεις με την ανεντιμότητά σου στην κοινωνία».
5. Κίνδυνοι που απειλούν τους άρχοντες: «Δε θα μπορούσε να βρει κανείς ιδιωτικό σπίτι γεμάτο από τόσες συμφορές, όσο γεμάτα από δοκιμασίες είναι τα σπίτια των πολιτικών αρχόντων. Διότι πάνω σ’ αυτή την εξουσία πέφτουν προ πάντων και ορφάνιες πρόωρες και χηρείες και θάνατοι βίαιοι, πολύ πιο παράνομοι και πιο οδυνηροί, από εκείνους που αναφέρονται στις τραγωδίες. Είναι μεγάλη η έπαρση και η αλαζονεία αυτών που βρίσκονται στην πολιτική εξουσία, που δεν ταπεινώνονται ούτε και με τις μεγαλύτερες συμφορές τους. Όσο μεγαλύτερο είναι το πολιτικό αξίωμα, τόσο μεγαλύτεροι είναι και οι κίνδυνοι για τον άρχοντα. Γιατί αρκεί και ένα μόνο κατόρθωμα ν’ ανεβάσει τον άρχοντα στον ουρανό της αλαζονείας, αλλά και ένα μόνο σφάλμα ή ατόπημα για να τον ρίξει ακόμη και μέσα στην ίδια την κόλαση. Πραγματικά και η κενοδοξία επιτίθεται τότε σφοδρότερα και η φιλαργυρία και η αυθάδεια, επειδή η εξουσία παρέχει τέτοια δυνατότητα που γεννά δυσαρέσκειες στον φτωχό λαό, αλαζονικές προσβολές και χλευασμούς και άπειρα άλλα».
6. Αρετές και προσόντα των καλών αρχόντων: «Δεν είναι μικρό είδος ευεργεσίας το να έχουν οι άνθρωποι αγαθούς άρχοντες. Ο άρχοντας δεν διακρίνεται από την χλαμύδα και την ζώνη, ούτε από την φωνή του κήρυκος που αναγγέλλει την άφιξή του, αλλά από το ότι αναζωογονεί αυτούς που έχουν καταπονηθεί και διορθώνει τα κακώς έχοντα, τιμωρεί την αδικία, δεν επιτρέπει όμως και να διώκεται το δίκαιο από την αλαζονική εξουσία. Άλλωστε, ο άριστος πολιτικός άρχοντας πρέπει να διακρίνεται για το θάρρος του, την παρρησία με την οποία πρέπει να ομιλεί, για την περιφρόνηση των βιοτικών, το μίσος του κατά της πονηρίας και υποκρισίας, την ηπιότητα και την φιλανθρωπία προς τον λαό που πάσχει. Ο πολιτικός άρχοντας οφείλει να προνοεί για τους υπηκόους του, να ενδιαφέρεται και να φροντίζει για την ευημερία τους. Γιατί, αυτό ακριβώς που είναι ο γιατρός, αυτό είναι και ο άρχοντας, μάλλον δε περισσότερο από τον γιατρό. Ο γιατρός δηλαδή φροντίζει για την σωτηρία των ανθρώπων με την επιστήμη του, ενώ ο πολιτικός άρχοντας κινδυνεύοντας και ο ίδιος για τον λαό του. Επιπλέον πρέπει να διακρίνεται ο άρχοντας ως αδιάβλητος, εγκρατής, σεμνός, φιλόξενος, δάσκαλος και καθοδηγητής του λαού. Ο άρχοντας δεν πρέπει να υπερέχει από τους αρχομένους στις τιμές, αλλά στις αρετές. Ο άρχοντας σ’ αυτό κυρίως πρέπει ν’ άρχει, να νικά δηλαδή με την αρετή του. Αν όμως νικάται από τα πάθη του, τότε δεν είναι πια άρχων. Να είναι φιλόστοργος με τον λαό με τον οποίο πρέπει να συζητεί και να διαπραγματεύεται με τρόπο περισσότερο ήπιο και φιλάνθρωπο. Όπως οι υπήκοοι οφείλουν να είναι πειθαρχικοί και υπάκουοι, έτσι και οι άρχοντες οφείλουν να είναι άγρυπνοι και προσεκτικοί υπέρ του λαού. Ν’ αναγνωρίζει την κρίση του λαού και να αποδέχεται τις επιλογές του. Εκείνος λοιπόν που έχει την δύναμη να ρυθμίσει την ψυχή του και την συμπεριφορά του και είναι σε θέση να άρχει και να άρχεται, αυτός θα μπορέσει να κυβερνήσει και την οικογένειά του. Εκείνος που μπορεί να κυβερνήσει το σπίτι του, θα μπορέσει να κυβερνήσει και πόλη και κράτος και όλη την οικουμένη. Αν όμως δεν είναι σε θέση να ρυθμίσει τον ψυχικό του κόσμο, πώς θα μπορέσει να κυβερνήσει την πολιτεία; Πες μου, ποιο είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του άρχοντος; Δεν είναι το να ωφελεί και να ευεργετεί αυτούς που κυβερνά; Πώς όμως θα ωφελήσει άλλους, αυτός που δε μπόρεσε να ωφελήσει τον εαυτό του; Εκείνος που έχει στην ψυχή του άπειρα τυραννικά πάθη, πώς θα μπορέσει να αποκόψει τα τυραννικά πάθη των άλλων;
Είναι ανάξιοι και λίαν υποκριτές εκείνοι οι πολιτικοί άρχοντες, που από το ένα μέρος απαιτούν από τους άλλους ακρίβεια βίου και από το άλλο μέρος επιτρέπουν για τον εαυτό τους την μεγαλύτερη ελευθερία που φθάνει μέχρι την ασυδοσία. Πράττουν δηλαδή το αντίθετο από εκείνο που πρέπει να εφαρμόζει ο άριστος άρχων, να είναι δηλαδή αδυσώπητος και αυστηρός δικαστής για τον εαυτό του και τις πράξεις του, ενώ συγχωρητικός και μεγαλόψυχος για τις πράξεις και ενέργειες των αρχομένων. Ο άρχων πρέπει να είναι λαμπρότερος από κάθε λαμπτήρα και να έχει βίο ακηλίδωτο, ώστε να τον έχουν όλοι ως παράδειγμα για να συγκρίνουν και να συμμορφώσουν την ζωή τους προς την δική του ζωή.
Ούτε εκείνος που ασκεί την πολιτική εξουσία, ούτε εκείνος που ασκεί την πνευματική, θα μπορέσουν να τις διαχειρισθούν δίκαια, εάν προηγουμένως δεν κυβερνήσουν τον εαυτό τους όπως πρέπει και εάν δεν τηρήσουν με μεγάλη ακρίβεια και τους πολιτικούς και τους θρησκευτικούς νόμους της πολιτείας».
7. Οι κακοί και ανάξιοι άρχοντες: «Οι άνθρωποι, όταν αναλάβουν την εξουσία χρησιμοποιούν αυτή την δύναμή τους για να πράττουν αδικίες. Δεν υπάρχει τίποτε αθλιότερο από τον άρχοντα εκείνον, που δεν ωφελεί καθόλου και σε τίποτα αυτούς που κυβερνά. Είναι σημάδι παρά πολύ μεγάλης αρρώστιας και δείγμα διαστροφής το να ενθαρρύνουν οι γιατροί τις αρρώστιες. Γιατί έργο των αρχόντων είναι να αναχαιτίζουν τις αταξίες του λαού, να τον κατευθύνουν προς το ορθό και να κάνουν τους πολίτες να είναι υπάκουοι και πειθαρχικοί στο νόμο. Όταν όμως αυτοί πρώτοι (οι πολιτικοί άρχοντες) παραβαίνουν το νόμο, πώς θα μπορούσαν να γίνουν δάσκαλοι στους άλλους; Εάν λοιπόν η ρίζα του δέντρου είναι σάπια, τι καλό είναι δυνατόν να περιμένει κάποιος από τα κλαδιά;
Εκείνοι που δεν έχουν άρχοντα, τότε στερούνται απλώς εκείνον που θα τους οδηγήσει στο ορθό. Εκείνοι όμως που έχουν κακό άρχοντα, έχουν εκείνον που τους οδηγεί στους γκρεμούς και στους βούρκους. Ίσως μου πει κάποιος, ότι υπάρχει και άλλο κακό, που δεν είναι άλλο από το να είναι κακός ο ίδιος ο πολιτικός άρχων. Το ξέρω και εγώ. Δεν είναι μικρό το κακό αυτό, αλλά είναι πολύ χειρότερο και από την αναρχία, επειδή είναι προτιμότερο να μην διοικείται ένας λαός από κανένα άρχοντα, παρά να διοικείται από κακό και τρισάθλιο πολιτικό ηγέτη.
Πολλοί από τους πολιτικούς ηγήτορες, όταν κλέβουν, είναι επιεικείς και μετριοπαθείς και καταδεκτικοί όχι επειδή το θέλουν, αλλά επειδή τους αναγκάζει η συνείδησή τους, αφού τα κλεμμένα, τους αφαιρούν την παρρησία. Από την άλλη πλευρά οι αδωροδόκητοι είναι φορτικοί και κουραστικοί, επειδή ωθούνται από κάποια κενοδοξία και από την αλαζονική ιδέα ότι είναι καθαροί από παράνομα κέρδη.
Στους πολιτικούς άρχοντες παρατηρείται και η εξής φοβερή διαστροφή και αρρώστια. Συναντούμε δηλαδή τους απερχόμενους πολιτικούς ηγήτορες να εύχονται όσοι θα έλθουν μετά απ’ αυτούς στην εξουσία να είναι φαύλοι και πονηροί. Διότι, εάν τύχει να είναι γενναίοι, αυτοί που επέρχονται, νομίζουν ότι θα δοξασθούν περισσότερο, εάν οι διάδοχοί τους στην εξουσία δεν είναι καλοί και ικανοί. Εάν πάλι είναι βάναυσοι και διεφθαρμένοι, νομίζουν ότι η κακία του επόμενου πολιτικού άρχοντος θα αποτελέσει την δικαιολογία της δικής τους κακίας. Ο δε λαός πρέπει να εκλέγει ως άρχοντές του όχι τους νεαρούς, αλλά τους έμπειρους, οι οποίοι κυβερνούν με βάση το νόμο και γι’ αυτό προτιμούν να είναι νομοταγείς και όχι αρεστοί στον λαό. Και ενώ ο λαός την κρίσιμη στιγμή της εκλογής έχει πάντοτε ορθή κρίση, εντούτοις δεν έχει την αναγκαία γενναιότητα να εκλέξει τους άξιους.
Γιατί αναλόγως του επιπέδου του λαού, εκλέγονται οι άξιοι ή οι ανάξιοι άρχοντες. Αλλά από την άλλη πλευρά, και αν ακόμη είναι ο πολιτικός άρχων πάρα πολύ ενάρετος, μόνη η δικαιοσύνη και η αρετή του δεν θα μπορέσει να σκεπάσει τα αμέτρητα παραπτώματα των υπηκόων”.
8. Η τιμή του λαού προς στους άρχοντες: «Να υπακούετε στους πολιτικούς άρχοντες, ώστε να εκτελούν το έργο τους με χαρά και όχι με στενοχώρια. Διότι το να δυσφορούν και να στενάζουν οι προεστοί σας, είναι ασύμφορο για εσάς τους ίδιους (τον λαό). Εάν περιφρονείται και καταφρονείται ο πολιτικός, τότε αδρανεί και αδιαφορεί για το καθήκον και την αποστολή του. Συνεπώς, ο λογικός λαός τιμώντας τους άρχοντάς του, στο τέλος δέχεται την τιμή και το όφελος από την προσφορά και το έργο των αρχόντων του. Η σχέση είναι αμφίδρομη και ο λαός έχει την ανάγκη της διοικήσεως από τους άρχοντές του, αλλά και οι άρχοντες υφίστανται και δικαιολογούν την ύπαρξή τους χάριν του λαού, τον οποίο οφείλουν να διακονούν».
Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η διδασκαλία του Ιωάννου Χρυσοστόμου για την πολιτική εξουσία και τους πολιτικούς. Είναι δε άκρως επίκαιρη λόγω και της περιόδου που διανύουμε.
