Ο Άγιος Γρηγόριος κατάγεται από τη Νεοκαισάρεια του Πόντου και προέρχεται από αγία πολυμελή οικογένεια. Είναι τέκνο του Βασιλείου και της Αγίας Εμμέλειας, αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου, του Ναυκρατίου, του Πέτρου και της Οσίας Μακρίνας. Από μικρό παιδί μάθαινε τα γράμματα και του Θεού τα πράγματα. Μαζί με την μητέρα του Εμμέλεια τα αδέλφια του Βασίλειο και Μακρίνα περπατούσε εξ απαλών ονύχων τον δρόμο των αγίων αρετών του Ευαγγελίου. Τα όσα έμαθε από την οικογένειά του δεν τα λησμόνησε ποτέ.
Τον αδελφό του Βασίλειο αποκαλούσε "θεσπέσιο Πατέρα" και την αδελφή του Μακρίνα "μητέρα μετά τη μητέρα", εκφράζοντας έτσι την απέραντη ευγνωμοσύνη του προς αυτούς. Μάλιστα, το μέγεθος της αγάπης του προς τους οικείους του φάνηκε καλύτερα όταν αποδέχτηκε να γίνει κληρικός κατόπιν πολλών παροτρύνσεων από αυτούς. Έτσι, το 371, χειροτονείται από το Μέγα Βασίλειο Επίσκοπος Νύσσης, μιας μικρής πόλης μεταξύ Καισάρειας και Άγκυρας.
Ο Γρηγόριος, όμως, επειδή είχε ευθύ χαρακτήρα, πολύ σύντομα ήλθε αντιμέτωπος με την πολιτεία. Ο φιλοαρειανός Έπαρχος του Πόντου Δημοσθένης τον στιγμάτισε και το 375 τον συνέλαβε με το πρόσχημα ότι (τάχα) εκλέγηκε Επίσκοπος Νύσσης αντικανονικά και είχε καταχραστεί χρήματα της Εκκλησίας! Ωστόσο, ο Γρηγόριος κατάφερε να δραπετεύσει και να κρυφτεί σε κάποιο χωριό. Ένα χρόνο αργότερα, το 376, με αφορμή τις πιο πάνω κατηγορίες, σύνοδος από αρειανούς επισκόπους τον καταδίκασε ερήμην του. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε το εμπόδιο που τον κράτησε μακριά από την Νύσσα έως το 378, έτος κατά το οποίο απέθανε ο Ουάλεντος.
Τη χαρά του γυρισμού διαδέχθηκε σύντομα η λύπη, αφού ο προστάτης του Βασίλειος και η στοργική Μακρίνα εκδήμησαν προς τον Κύριον. Βέβαια, το γεγονός αυτό δεν πτόησε τον Γρηγόριο, διότι τον έφερε ενώπιον των ευθυνών του. Γι’ αυτό πήρε την απόφαση να συνεχίσει τα έργα του αδελφού του Βασίλειου. Μάλιστα, διεκπεραίωσε δύσκολες εκκλησιαστικές αποστολές τόσο στην Αραβία, όσο και στον Πόντο, τις οποίες τού ανέθεσε η κατά του Απολιναρίου Σύνοδος, που έγινε στην Αντιόχεια το 379, και στην οποία έλαβε μέρος.
Το έτος 380, κατόπιν πιέσεων, αποδέχθηκε την εκλογή του ως Αρχιεπισκόπου Σεβαστείας, αλλά με την πρώτη ευκαιρία επέστρεψε στην Νύσσα. Την έδρα της Σεβαστείας ανέλαβε στη συνέχεια ο αδελφός του Πέτρος. Τον επόμενο χρόνο, το 381, ο Γρηγόριος συμμετέσχε ενεργά στη Β΄ Οικουμενική Σύνοδο.
Τέλος, θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην αναφέρουμε ότι ο Γρηγόριος ήταν σύζυγος μίας αγίας γυναίκας, της Θεοσέβειας, η οποία κοιμήθηκε το 386, εννέα χρόνια πριν ο Γρηγόριος εκδημήσει και αυτός προς την αιώνια ζωή (395).
Η μόρφωση του Αγίου Γρηγορίου
Η θεολογική σκέψη του Γρηγορίου δέχθηκε επιδράσεις από την ιουδαϊκή και χριστιανική Αλεξανδρινή παράδοση. Η ασκητική ζωή, οι ατελείωτες ώρες μελέτης και η δυνατή κριτική του σκέψη τον κράτησαν στον ορθόδοξο δρόμο. Η Χάρη του Θεού τον ανέδειξε ως έναν από τους κορυφαίους θεολόγους της Εκκλησίας μας, καθώς και από τους πιο σπουδαίους φιλόσοφους όλων των εποχών.
Ο Γρηγόριος κατέστη άριστος γνώστης των ιερών Γραφών, δηλαδή των Προφητών και των Αποστόλων, και ιδιαίτερα των Αποστόλων Παύλου και Ιωάννη. Επίσης, εκτός από άριστος θεολόγος ήταν και γνώστης της θύραθεν παιδείας. Αρχικά, διετέλεσε μαθητής του ρήτορα Λιβάνιου και στη συνέχεια φοίτησε σε φιλοσοφικές σχολές της περιοχής του. Μάλιστα, ο Πλάτωνας, ήταν ο αγαπημένος του φιλόσοφος, σε σημείο μάλιστα που τον θεωρούσε τον μόνο σοφό από τους έξω, γι’ αυτό και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον Νεοπλατωνισμό. Βέβαια, ο Γρηγόριος, ήρθε σε επαφή και με την Αριστοτελική λογική, την οποία, όμως, θεωρούσε υποδεέστερη από αυτή του Πλάτωνα, όσο αφορά στο χώρο που εκτείνεται πέρα της φυσικής. Γιατί, την Αριστοτελική λογική τη χαρακτηρίζει η τάση προς το χειροπιαστό και το συγκεκριμένο, και δεν διέπεται από μυστηριακή διάθεση, όπως ο Πλατωνισμός, και επιπλέον, ο Αριστοτελισμός εχρησιμοποιείτο από τον Ευνόμιο για να στηρίξει τις κακοδοξίες του. Επίσης, ο Γρηγόριος, ήταν γνώστης της στωϊκής φιλοσοφίας, διότι πολλοί φιλόσοφοι της σχολής αυτής ήταν σημιτικής καταγωγής και ως εκ τούτου βρίσκονταν πιο κοντά στο ήθος της Παλαιάς Διαθήκης, παρά κάποιοι άλλοι .
Το συγγραφικό του έργο
Οι μεγάλοι Πατέρες της εποχής, ήταν πολύ καταρτισμένοι τόσο σε θεολογικό, όσο και σε λογοτεχνικό επίπεδο. Ο Γρηγόριος ξεχωρίζει από αυτούς ως ο πιο μεθοδικός. Είναι σπουδαίος ρήτορας που χρησιμοποιεί ποικιλία θεολογικών και λογοτεχνικών σχημάτων. Έτσι, καταφέρνει, με τη Χάρη του Θεού, να ανεβαίνει στα πλέον «δύσβατα» θεολογικά ύψη και να διατυπώνει θεολογικές αλήθειες με ακρίβεια και σαφήνεια. Αμέσως πιο κάτω παραθέτουμε μερικά από τα έργα του ιερού Πατέρα.
Ερμηνευτικά – Εξηγητικά:
• «Περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου». Έργο που απέστειλε στον αδερφό του Πέτρο και αναφέρεται στη δημιουργία του ανθρώπου.
• «Ἀπολογητικὸν εἰς τὴν Ἑξαήμερον». Σε αυτό το έργο καταδεικνύει ότι δεν υπάρχει αντίθεση μεταξύ Πίστης και Επιστήμης, και το οποίο, επίσης, απέστειλε στον αδερφό του Πέτρο.
• «Ἀπολογητικὸν εἰς τὴν Ἑξαήμερον». Σε αυτό το έργο καταδεικνύει ότι δεν υπάρχει αντίθεση μεταξύ Πίστης και Επιστήμης, και το οποίο, επίσης, απέστειλε στον αδερφό του Πέτρο.
Δογματικά – αντιαιρετικά:
•«Πρὸς Εὐνόμιον Ἀντιρρητικοὶ». Το έργο αυτό το έγραψε για να αντιμετωπίσει την αίρεση του Ευνομίου.
•«Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ Μακεδονιανῶν καὶ Πνευματομάχων». Σε αυτό το έργο ομολογεί ότι το Άγιο Πνεύμα είναι της αυτής ουσίας με τον Πατέρα και τον Υιό.
Πρακτικά έργα
•«Εἰς τὸ βίον τῆς ὁσίας Μακρίνης». Το έργο αυτό, έχει μεγάλη λογοτεχνική αξία, αλλά κυρίως παρουσιάζει το πνευματικό μέγεθος της αδελφής του Μακρίνας, η οποία είχε καθοριστικό ρόλο στην αγωγή και προκοπή των αδελφών της.
Λόγοι
•Ηθικοί: «Πρὸς τοὺς βραδύνοντας εἰς τὸ βάπτισμα», «Περὶ φιλοπτωχείας καὶ εὐποιΐας», «Πρὸς τοὺς πενθοῦντας…».
•Ηθικοί: «Πρὸς τοὺς βραδύνοντας εἰς τὸ βάπτισμα», «Περὶ φιλοπτωχείας καὶ εὐποιΐας», «Πρὸς τοὺς πενθοῦντας…».
•Εορταστικοί: «Εἰς τὸ Ἅγιον Πάσχα λόγοι πέντε», «Εἰς τὴν Ἀνάληψιν», «Εἰς τὴν Πεντηκοστὴν».
•Επιτάφιοι: «Εἰς Μελέτιον Ἀντιοχείας», «Εἰς Πουλχαρίαν», «Εἰς Βασίλειον».
Επιστολές
Ο Γρηγόριος έγραψε και 29 επιστολές, από τις οποίες οι σπουδαιότερες είναι: «Προς Φλαβιανόν», «Περί των απιόντων εις Ιεροσόλυμα», «Προς αδελφές Ευσταθία, Αμβροσία και Βασιλίσση», «Προς την εαυτού Εκκλησίαν», «Προς την Εκκλησίαν Νικομηδέων», «Προς Ηρακλειανόν αιρετικόν» και η «Προς Λητόϊον Μελιτηνής».
Ο Γρηγόριος έγραψε και 29 επιστολές, από τις οποίες οι σπουδαιότερες είναι: «Προς Φλαβιανόν», «Περί των απιόντων εις Ιεροσόλυμα», «Προς αδελφές Ευσταθία, Αμβροσία και Βασιλίσση», «Προς την εαυτού Εκκλησίαν», «Προς την Εκκλησίαν Νικομηδέων», «Προς Ηρακλειανόν αιρετικόν» και η «Προς Λητόϊον Μελιτηνής».
π. Παναγιώτης Θεοδώρου, Θεολόγος –Εκκλησία Κύπρου