Ή εἰσήγηση τοῦ π. Ἰωάννη Κοκκάκη στήν ἡμερίδα: «Μεταμοσχεύσεις: δωρεά ἤ ἀφαίρεση ζωῆς;» η οποία πραγματοποιήθηκε στις 20-4-2013 στο Σ.Ε.Φ.
Μεταμοσχεύσεις: δῶρο ζωῆς ἤ ἐπιστημονικός καιάδας
Ἀρχιμ. Ἰωάννης Κοκάκης, Ἀκτιν/της–ογκολόγος– θεολόγος
Μεταμόσχευση ἕνα ἰατρικὸ θαῦμα τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ποὺ ξεκίνησε μὲ τὴ μεταμόσχευση καρδιᾶς ἀπὸ τὸν δόκτορα Cristian Barnard καὶ ἔδωσε ἐλπίδα ζωῆς σὲ πολλοὺς ἀσθενεῖς καὶ ἔκτοτε ἀποτελεῖ μέρος τῆς καθημερινῆς ἰατρικῆς πρακτικῆς παγκόσμια.
Ἕνα ἰατρικὸ θαῦμα μὲ ἕνα μόνο μελανὸ σημεῖο τὸν λεγόμενο ἐγκεφαλικὸ θάνατο. Ἡ ἱστορία ξεκινάει τὸ 1968 στὸ πανεπιστήμιο τοῦ Harvard ὅταν αὐθαίρετα μία ὁμάδα γιατρῶν, χωρὶς τὴ σύμφωνη γνώμη τῆς ὑπόλοιπης ἰατρικῆς κοινότητας, θεσπίζει τὸν ὄρο « ἐγκεφαλικὸς θάνατος».
Ἡ ὁμάδα αὐτὴ δημοσιεύει στὶς 4 Αὐγούστου τοῦ 1968 στὸ ἰατρικὸ περιοδικὸ JAMA [Journal of the American medical Association] ἕνα ἄρθρο μὲ τίτλο καὶ ἐκεῖ διαβάζουμε ὅτι ὁ κύριος σκοπός μας εἶναι νὰ θεσπίσουμε τὸ ἀνίατο κῶμα σὰν ἕνα νέο κριτήριο θανάτου.
Ἡ αἱρετικὴ αὐτὴ ὁμάδα, καλεῖται σὲ ἀπολογία ἀπὸ τὴν ἁρμόδια ἐπιτροπὴ ἐλέγχου τῶν θεμάτων ὑγείας. Στὸ κείμενο ποὺ κατατέθηκε σὰν ἀπολογία ἀνάμεσα στὶς διάφορες ἀνακρίβειες καὶ τὰ ἐπιστημονικὰ ἀτοπήματα δυὸ θέσεις τῆς ἐπιστημονικὰ αἱρετικῆς ὁμάδας προβληματίζουν καὶ ἀνακινοῦν τὸ ἐνδιαφέρον: ἡ πρώτη, ὅτι οἱ ἀσθενεῖς σὲ ἀνίατο κῶμα ἀποτελοῦν φορτίο καὶ ἡ δεύτερη, ὅτι ἐνδέχεται νὰ προκύψουν διαφωνίες στὴν ἀπόκτηση καὶ τὴ λήψη τῶν ὀργάνων.
Καὶ μόνο αὐτὲς οἱ δυὸ ἰδρυτικὲς θέσεις θὰ ἦταν ἱκανὲς νὰ καταρρίψουν κάθε δισταγμό, στὴν a priori ἀπόρριψη ὅλης αὐτῆς τῆς ἐπιστημονικὰ αἱρετικῆς διδασκαλίας.
Τόσο γιὰ τὴν, κατὰ τὴν Ἰατρικὴ , ἀντιδεοντολογική τους τοποθέτηση ὅσο καὶ γιὰ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶναι ἄκρως προσβλητικὲς γιὰ τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο καὶ τὸν πολιτισμό του.
Ἂν θεωρήσουμε δὲ καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι στὴ χώρα ποὺ πρωτοεμφανίστηκε ἡ θεωρία περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο δεχόταν βάναυση προσβολή, ἀφοῦ μόλις πρὶν μία δεκαετία τὸ 1957 οἱ ἔγχρωμοι κάτοικοι τῆς ἀπέκτησαν ἰσονομία καὶ πολιτικὲς ἐλευθερίες καὶ τὴ ἴδια χρονιὰ τῆς θέσπισης τῆς θεωρίας τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου τὸ 1968, δολοφονήθηκε στὸ Μέμφις τοῦ Τεννεσὶ ὁ πρωτεργάτης τοῦ κινήματος ὁ Μάρτιν Λοῦθερ Κὶνκ , εὔκολα κατανοοῦμε τὸ πολιτισμικὸ ὑπόβαθρο ἀνάπτυξης τέτοιων θεωριῶν.
Ἐπειδὴ ὅμως δὲν θὰ θέλαμε νὰ γίνουμε ἀφοριστικοὶ ἐξ ἀρχῆς, καὶ ἐπειδὴ ἀρχὴ τῆς προόδου στὴν ἐπιστήμη εἶναι ἡ ἀμφισβήτηση, ἡ ἀμφιβολία καὶ ὁ διάλογος, ἡ συνέχιση τῆς ἀνάλυσής μας, θὰ διασαφηνίσει τὸ γιατί τῆς ἀντίρρησής μας .
Ἡ ἱστορία ἀνάπτυξης τῆς θεωρίας περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου βρίθει ἀντιφάσεων καὶ ἀντινομιῶν. Ὅσον ἀφορᾶ στὸν ὄρο ἐγκεφαλικὸς θάνατος ἀπὸ ἰατρικῆς πλευρᾶς, ἀρχικὰ συμπεριελήφθη καὶ τὸ ἀνίατο κῶμα. Τὸ 1992 οἱ Dr Robert Truog καὶ Dr James Fackler δημοσιεύουν ἕνα ἄρθρο μὲ τίτλο ἐπαναπροσδιορισμὸς τοῦ θανάτου [rethinking Brain Death] ἀναφέρουν ὅτι οἱ ὑποτιθέμενοι ἐγκεφαλικὰ νεκροὶ παρουσιάζουν:
1. ὑποθαλαμικὴ ἐνδόκρινη λειτουργία 2. ἠλεκτρικὴ ἐγκεφαλικὴ δραστηριότητα 3. ἐνδείξεις συναισθηματικῆς ἐπικοινωνίας μὲ τὸ περιβάλλον 4. ἀντανακλαστικὰ σὲ ἐξωτερικὰ ἐρεθίσματα προερχόμενα ἀπὸ τὸ ΚΝΣ .
Τὸ ἄρθρο αὐτὸ ἀνακινεῖ ἐκ νέου τὴν πολεμικὴ ἐναντίον τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου καὶ ἐπειδὴ ὑπῆρχαν ἀρκετὲς περιπτώσεις ἀνάνηψης ἔγινε διαχωρισμὸς τοῦ ἀνιάτου κώματος, ἢ φλοιώδους θανάτου, ὅπως ὀνομάζεται σήμερα καὶ τοῦ πραγματικοῦ θανάτου τοῦ ἀσθενοῦς μὲ συνοδὸ καταστροφὴ τοῦ ΚΝΣ.
Ἔπειτα παρατηρήθηκε ὅτι οἱ θεωρούμενοι ἐγκεφαλικὰ νεκροὶ ἐπιζοῦσαν πέρα τῶν προσδοκώμενων 2 ἑβδομάδων στὶς μονάδες ἐντατικῆς θεραπείας, μάλιστα μερικοὶ ἀσθενεῖς ἔζησαν ἕως καὶ ἕξι μῆνες [Truog 1992] ,[Shewmon 1998], [ΚΑΡΑΚΤΣΑΝΗΣ 2001] ,ἔχοντες σταθερὴ θερμοκρασία ,κανονικὰ ἀντανακλαστικά, κανονικὴ ἀπορρόφηση καὶ ἀφομοίωση τῶν τροφῶν, αὔξηση τοῦ σωματικοῦ βάρους , κύηση καὶ φυσιολογικὸ τοκετὸ καὶ σὲ πολὺ σπάνιες , ἀλλὰ καταγεγραμμένες περιπτώσεις, ἐπαναφορὰ τῶν ἀσθενῶν στὴ φυσικὴ κατάσταση, ἐπινοήθηκε ὁ ὅρος « θάνατος τοῦ στελέχους » ? ποὺ γιὰ τὴν ἀκρίβεια εἶναι παθολογοανατομικὸς ὅρος καὶ ἔγινε καὶ πάλι διαχωρισμὸς μεταξὺ τῶν μορφῶν νέκρωσης τοῦ ΚΝΣ.
Μάλιστα θεσπίστηκαν καὶ κριτήρια γιὰ τὴν διάγνωσή του, θανάτου τοῦ στελέχους κλινικὰ [ἀπουσία ἀντανακλαστικῶν, ὀφθαλμοκεφαλικὸ φωτοκινητικό, κερατοειδοῦς κ.ἅ. ]καὶ ἐργαστηριακὰ [ἐκτίμηση ἐγκεφαλικῆς ροῆς αἵματος ,ἠλεκτροεγκεφαλογράφημα ,ΡΕΤ κ.ἅ. ]. Ἐδῶ θὰ πρέπει νὰ προσθέσουμε ὅτι τὸ 2008 τὸ Ἐθνικὸ συμβούλιο βιοηθικὴς τῶν Η.Π.Α. ἀπεφάνθη ὅτι ἡ ταύτιση τοῦ ΕΘ καὶ τοῦ θανάτου τοῦ στελέχους εἶναι «ἐννοιολογικὰ ὕποπτη» καὶ «κλινικὰ ἐπικίνδυνη» .
Ἀπὸ νομικῆς πλευρᾶς στὶς πολιτεῖες ποὺ ἔγινε ἀποδεκτὴ ἡ θεωρία περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, τὸ 1968 θεσπίστηκε ὁ νόμος περὶ «ἐγκεφαλικοῦ θανάτου» ὡς νέκρωσης ὄλου τοῦ ΚΝΣ ὄχι ὅμως ως πραγματικοῦ θανάτου τοῦ ἀσθενοῦς, ἀλλὰ ως πρώτη ἐκδήλωση φθορᾶς ἐπερχομένης τοῦ θανάτου τοῦ ἀσθενοῦς ποὺ ὁριζόταν ὡς μόνιμη παύση τῆς καρδιοαναπνευστικῆς λειτουργίας.
Τὸ 1981 ἡ ἐθνικὴ ἐπιτροπὴ μεταμοσχεύσεων τῶν Η.Π.Α. ἀναφερόμενη στὸν θάνατο ὁρίζει σὰν θάνατο ἰσόκυρα τόσο τὴν μὴ ἀναστρέψιμη παύση τῆς καρδιοαναπνευστικῆς λειτουργίας ὅσο καὶ τὴν μὴ ἀναστρέψιμη παύση τῆς λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου .
Ἀκολουθεῖ μία πορεία νομικῶν ἀντιφάσεων καὶ ἀσαφειῶν καὶ ὄχι μόνο μέσα στὴ χώρα ποὺ πρωτοεμφανίστηκε ἀλλὰ καὶ στὶς ἄλλες χῶρες ποὺ ἔγινε δεκτὴ σὰν θεωρία καὶ θεσμοθετήθηκε μὲ διαφορετικὰ κριτήρια, ἀπὸ χώρα σὲ χώρα, ὥστε σήμερα νὰ ἔχει τελείως διαφορετικὸ ὁρισμό, ἀπὸ χώρα σὲ χώρα, τὸ γεγονὸς τοῦ θανάτου. Στὴ χώρα μας, λόγου χάριν μὲ ἀπόφαση τοῦ Κ.Ε.Σ.Υ. τοῦ 1985 σὰν θάνατος ὁρίζεται ἡ ἀνεπανόρθωτη ἀπώλεια ἱκανότητας συνείδησης μὲ ἀνεπανόρθωτη ἀπώλεια ἱκανότητας γιὰ αὐτόματη ἀναπνοή. Καὶ διερωτᾶται κάποιος , ὁ θάνατος δὲν εἶναι ἴδιο γεγονὸς παντοῦ;
Ἂς ὑποθέσουμε ὅτι ὁ ἄνθρωπος , σύμφωνα μὲ τοὺς ὑποστηρικτὲς τῆς θεωρίας , ἀποτελεῖ μόνο μία βιολογικὴ μονάδα καὶ ὅτι ὁ θάνατος ἀποτελεῖ τὴ μόνιμη καὶ μὴ ἀναστρέψιμη παύση τῶν λειτουργιῶν του καὶ ἂς θεωρήσουμε τὴ ζωὴ σὲ συνάρτηση μόνο μὲ τὴ βιολογικὴ συμπεριφορὰ τοῦ κυττάρου.
Γνωρίζουμε ἀπὸ τὴ βιολογία λοιπὸν ὅτι ἕνα κύτταρο παραμένει ζωντανὸ ὅταν λαμβάνει ἀπὸ τὸ ἐξωτερικὸ περιβάλλον στοιχεῖα τὰ ὁποῖα ἀφομοιώνει μετατρέποντας τὰ σὲ ἐνεργειακὸ νόμισμα [ΑΤP] μὲ τὴν ἀπαραίτητη συνέργια τοῦ ὀξυγόνου. Αὐτοὶ οἱ δυὸ παράγοντες μεταφέρονται μέσω τῆς ροῆς τοῦ αἵματος τὸ ὁποῖο συνεχίζει τὴ ζωογόνο του δράση μέσω τῆς λειτουργίας τοῦ καρδιακοῦ μυός.
Ὅταν αὐτὸ σταματήσει ,τότε τὸ κύτταρο , μὴ λαμβάνοντας τὰ ἀπαραίτητα στοιχεῖα γιὰ τὴ ζωὴ τοῦ ὁδηγεῖται στὸ κυτταρικὸ θάνατο, ποὺ διαφέρει μόνο χρονικὰ σὰν γεγονὸς ἀπὸ ὄργανο σὲ ὄργανο. Ὁ κυτταρικὸς θάνατος προηγεῖται τῆς λύσης τοῦ κυττάρου, ποὺ προηγεῖται τῆς λύσης τοῦ ὀργάνου. Μετὰ τὸ θάνατο τὸ κύτταρο λύεται καὶ ἀρχίζει ἡ διαδικασία τῆς ἀποσύνθεσης.
Ὅπως εἶναι παραδεκτὸ παγκόσμια, ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἄσκηση τῆς ἰατρικῆς τέχνης, αὐτὴ συμβάλλει στὴ διατήρηση τῆς ζωῆς ,ὄχι τὴν διατήρηση τῆς ζωῆς μόνο σὲ ἐπίπεδο προσώπου, ἀλλὰ ἀκόμα καὶ σὲ ἐπίπεδο κυττάρου. Ὁ ἰατρὸς καθημερινὰ δίνει τὴ μάχη στὸ νὰ διατηρήσει τὴ ζωὴ καὶ τὸ πεδίο αὐτῆς τῆς μάχης δὲν εἶναι μόνο τὸ σῶμα σὰν σύνολο ὀργάνων, ἀλλὰ κυρίως σᾶ σύνολο κυττάρων.
Ἀποτελεῖ ἀπαράβατο κανόνα λοιπόν, ἡ ἄσκηση τῆς Ἰατρικῆς τέχνης μὲ γνώμονα τὸν σεβασμὸ στὴ ἴδια τη ζωὴ ,εἴτε ἀφορᾶ τὸ πρόσωπο, εἴτε τὸ ὄργανο, εἴτε τὸ κύτταρο .PRIMUM NON NOCERE [ Ἱπποκράτης ].
Καμιὰ ἰατρικὴ πρακτικὴ δὲν καθαγιάζεται ἢ δικαιολογεῖται ὅταν γίνεται πρόξενος βλάβης. «Νὰ κάνω χρήση τῆς θεραπείας πρὸς βοήθεια μόνο ... οὐδέποτε ὅμως πρὸς βλάβη ἢ ἀδικία τινός» [ὅρκος τοῦ Ἱπποκράτους ] . Τὸ γεγονὸς λοιπὸν ὅτι ἡ τεχνολογικὴ ἐξέλιξη παρήγαγε μονάδες ἐντατικῆς θεραπείας στὶς ὁποῖες νοσηλεύονται ἄνθρωποι μέσα στὰ σώματα τῶν ὁποίων διατηρεῖται ἡ ΖΩΗ, σὰν γεγονὸς , δὲ δίνει κανένα δικαίωμα σὲ κανένα ἰατρὸ νὰ ἐπέμβει καὶ νὰ τὴ σταματήσει ἀκόμα καὶ μὲ εὔσχημο πρόσχημα ἢ ὠφέλεια τίνος ἄλλου ,γιατί ἔτσι ἀναιρεῖται ἡ ἴδια ἡ φύση καὶ ὁ σκοπὸς ἄσκησης τῆς ἰατρικῆς.
Σὲ ἄρθρο τοῦ κοῦ Λαγγουράνη , διευθυντοῦ τῆς μονάδας τεχνητοῦ νεφροῦ τοῦ νοσοκομείου Ἀλεξάνδρας μὲ τίτλο « ἡ προσφορὰ ὀργάνου ἀπὸ ἄνθρωπο ποὺ δὲν τὸ χρειάζεται πιὰ εἶναι δῶρο ζωῆς καὶ συμβάλλει στὴν ἑδραίωση μίας κοινωνίας ἀλληλεγγύης» ποὺ ἀναρτήθηκε στὸ διαδίκτυο στὴν ἰστοσελίδα τῆς Ἐθνικῆς Ἐπιτροπῆς Μεταμοσχεύσεων διαβάζουμε: « σὲ πολλὲς περιπτώσεις ὅμως ὁ ἀσθενὴς μεταφέρεται σὲ ΜΕΘ ναὶ μὲν σὲ κῶμα, ἀλλὰ ζωντανὸς ἀκόμα !!!
Ἐν τῷ μεταξὺ ἡ ἐγκεφαλικὴ αἱμορραγία συνεχίζεται ,τὸ ἐγκεφαλικὸ οἴδημα ἐπιδεινώνεται καὶ ἐπέρχεται ἡ καταστροφὴ τοῦ ἐγκεφάλου, μὲ ἐπακόλουθό τη διακοπὴ τῆς ἀναπνοῆς καὶ τῆς κυκλοφορίας .
Στὰ ἄτομα αὐτὰ παρέχεται σήμερα ἡ δυνατότητα διατήρησης τῆς ἀναπνοῆς καὶ τῆς κυκλοφορίας γιὰ λίγες ὧρες ἢ καὶ μερικὰ εἰκοσιτετράωρα μὲ τεχνητὰ μέσα [ἀναφέρονται] ,ἀφοῦ ἀποκλειστοῦν ἄλλες συνυπάρχουσες ἀναστρέψιμες καταστάσεις [ἀναφέρονται...]ὑπάρχει ἀπόλυτη ἔνδειξη ἐγκεφαλικοῦ θανάτου».
Μὲ ἀπόλυτο σεβασμὸ λοιπὸν στὸ πρόσωπο καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ ἰδιότητα τοῦ συγγραφέα τοῦ ἄρθρου, θὰ ἤθελα νὰ σταθοῦμε στὴ φράση « ζωντανὸς ἀκόμα» καὶ στὸ νόημα τῆς φράσης ἐπέρχεται ἡ διακοπὴ τῆς ἀναπνοῆς καὶ τῆς κυκλοφορίας.
Ἐὰν δὲν ἔχω παρανοήσει, ὁ θάνατος ταυτίζεται μὲ τὸ σταμάτημα τῆς καρδιοαναπνευστικῆς λειτουργίας, γνώμη ποὺ βεβαῖα ἐπικροτεῖ καὶ ὁ Δρ Shewmon o ὁποῖος λέει χαρακτηριστικὰ « ὅτι μόνο ὁ κυκλοφορικὸς καὶ ἀναπνευστικὸς ὁρισμὸς τοῦ θανάτου μπορεῖ νὰ γίνει καθολικὰ ἀποδεκτός!».
Ἡ συνέχιση τῆς καρδιοαναπνευστικῆς λειτουργίας μὲ τεχνητὰ μέσα ἁπλὰ ἐπιβραδύνει τὴν ἐπέλευση τοῦ γεγονότος τοῦ θανάτου ὁλόκληρού του ὀργανισμοῦ, καὶ τοῦ κυτταρικοῦ πληθυσμοῦ, οὐδεμία διαφωνία, δηλαδὴ συμβάλλει στὴ ζωτικότητα τῶν ὀργάνων καὶ στὴ βιωσιμότητά τους, δηλαδὴ στὴ διατήρηση τῆς ζωῆς τοῦ κυττάρου, δηλαδὴ στὴ ΖΩΗ!!!
Γιὰ νὰ τὸ κατανοήσουμε αὐτὸ πρέπει νὰ ἐξετάσουμε πὼς δημιουργεῖται ἡ ζωή! Δυὸ ζωντανὰ κύτταρα ἑνώνονται, μέσα σὲ ἕνα ζωντανὸ ὀργανισμὸ καὶ ἀρχίζουν νὰ πολλαπλασιάζονται .Στὴν ἀρχὴ τῆς δημιουργίας τοῦ νέου ὀργανισμοῦ μέχρι νὰ διαφοροποιηθοῦν, δηλαδὴ τὰ κύτταρα καὶ νὰ δημιουργήσουν τὴν ἀπαραίτητη ὑποδομή, καρδιακὴ ,κυκλοφορικὴ κ.ἅ. γιὰ τὴ συνέχιση τῆς ἀνάπτυξης , τὰ ἀπαραίτητα γιὰ τὴ ζωή, λαμβάνονται ἀπὸ τὸ σῶμα τῆς μητέρας.
Μπορεῖ κάποιος νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι ἐπειδὴ δὲν ἔχουμε ἀκόμα ἄνθρωπο ἐξεικονισμένο ,κατὰ τὴν διδασκαλία τῆς καθ’ ὑμᾶς πολιτισμένης καὶ ἐκλεπτυσμένης πνευματικὰ ἀνατολῆς ,ἀλλὰ μόνο ἕνα σύνολο κυττάρων , ὅτι ἔχουμε ἀπουσία ΖΩΗΣ!!! μπορεῖ δηλαδὴ νὰ ποῦμε ὅτι ἐπειδὴ ἕνα μέρος τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἀκόμα ἀτελὲς καὶ ἀπουσιάζει ἐν μέρει λειτουργικὰ , καὶ τρέφεται ἀπὸ τὴ μητέρα ὅτι μέσα στὴ μήτρα ἔχουμε φαινόμενο θανάτου;!!! καὶ αἰτιολογεῖται λόγου χάριν ἡ διακοπὴ τῆς κύησης, δηλαδὴ ἡ παύση τῆς ζωῆς ἐπειδὴ εἶναι ἀτελές;
Ἂν ἰσχύσει αὐτὸ καὶ θεωρηθεῖ κατὰ ἀναλογία νεκρὸ φτάνουμε στὸ ἑξῆς παράδοξο καὶ τερατῶδες: καὶ γιατί νὰ γεννηθοῦν παιδιά; μποροῦμε ἀφοῦ εἶναι ἀτελὲς ἀκόμα, νὰ κυοφορηθεῖ λ.χ. μέχρι νὰ γίνει ἱκανὸ νὰ χρησιμοποιηθεῖ γιὰ ἰατρικὸ ἢ ἄλλο σκοπὸ ποὺ πάλι συμβάλλει στὸ «καλό» της κοινωνίας . Μίας κοινωνίας βεβαίως, ποὺ δὲ θὰ εἶναι πιὰ στὴ φύση τῆς καλή, ἀφοῦ μέσα τῆς θὰ κυριαρχεῖ ὁ κανιβαλισμὸς καὶ ἡ χρησιμοθηρία.
Ὅπως λοιπὸν δὲν εἴμαστε βέβαιοι στὴ διαδικασία τῆς γέννησης τοῦ ἀνθρώπου γιὰ τὸ πιὰ στιγμὴ ἡ δημιουργικὴ πνοὴ τοῦ Θεοῦ ἐνεργεῖ ,καὶ δεχόμαστε ὅτι ἀπὸ τὴν ἀρχὴ πρόκειται γιὰ ἀνθρώπινο πρόσωπο ζῶν, ἔτσι καὶ στὴ διαδικασία τοῦ θανάτου εἴμαστε ὑποχρεωμένοι ἀφοῦ ἔχουμε ἐλλιπῆ γνώση γιὰ τὸ πότε αὐτὴ ἐκπνέει, νὰ δεχτοῦμε ὅτι ἕως καὶ τὴ λύση τοῦ τελευταίου κυττάρου, πρόκειται γιὰ ἀνθρώπινο πρόσωπο μὲ ὅλα τὰ ἀναφαίρετα δικαιώματά του, ποὺ ἀπορρέουν ἀπὸ τὴν ὕπαρξη τῆς Ζωῆς μέσα σ΄αὐτόν.
Νὰ γιατί κανένας γιατρὸς ποὺ σέβεται τὴ Ζωὴ καὶ τὴν τέχνη του δὲν ὑπογράφει ποτὲ πιστοποιητικὸ θανάτου πρὶν τὴν ἔκπτωση τῆς ζωῆς σὲ ὅλο τὸ σῶμα τοῦ ἀσθενοῦς ,ποὺ συμβαίνει μόνο μὲ τὴν ὁριστικὴ καὶ ἀμετάκλητη καὶ μὴ ἀναστρέψιμη παύση τῆς καρδιοαναπνευστικῆς λειτουργίας, πράγμα τὸ ὁποῖο ἀποδέχονται καὶ οἱ ὑποστηρικτὲς τῆς θεωρίας περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, γιατί ἐξ ὅσων γνωρίζω, τὸ πιστοποιητικὸ θανάτου ὑπογράφεται μετὰ τὴν ἀποσύνδεση ἀπὸ τὰ μηχανήματα .
Καὶ τίθεται τὸ ἐρώτημα οἱ ΜΕΘ τελικὰ τί εἶναι? μονάδες διατήρησης τῆς ζωῆς καί θεραπείας ἢ μήπως μὲ τὸ ἐφεύρημα τοῦ «ἐγκεφαλικοῦ θανάτου» μετατραποῦν ἄθελά μας σὲ μονάδες ἀνταλλακτικῶν, τύπου βουλκανιζατὲρ ὅπου θὰ πετᾶς τὶς καμένες φλάντζες καὶ θὰ ἀνακυκλώνεις τὶς μισοφαγωμένες. Μήπως τελικά, ἡ καλοπροαίρετη διάθεσή μας γιὰ βοήθεια ,ἀπογυμνωμένη ἀπὸ τὸ δεοντολογικό της ὑπόβαθρό μας ὁδηγεῖ σὲ μία ἰατρικὴ τύπου Μένγκελε!
Τὸ θέμα μας, λοιπὸν δὲν εἶναι οἱ μεταμοσχεύσεις σὰν ἰατρικὴ πράξη, ἀλλὰ κυρίως ἡ ὁριοθέτηση τοῦ γεγονότος, τοῦ θανάτου τοῦ ἀσθενοῦς. Ὁ δρ Massimo Bondi, διευθυντὴς καθηγητὴς τῆς χειρουργικῆς στὸ Σίδνεϋ, ὁ ὁποῖος ἀσχολεῖται μὲ τὸ θέμα τῶν μεταμοσχεύσεων ἀπὸ τριαντακονταπενταετίας παραμένει ἀφοπλιστικὸς στὶς δηλώσεις του.
Λέει χαρακτηριστικά: « ὅτι πολλὲς φορὲς στὴν καθημερινὴ ἰατρικὴ πράξη ἐπειδὴ χρειάζεται νὰ λαμβάνονται τὰ ὄργανα ἐσπευσμένα , λόγω του ὅτι ἡ ἀργοπορία λήψης αὐτῶν, τὰ καθιστὰ ἀκατάλληλα γιὰ μεταμόσχευση, οἱ γιατροὶ ἀντὶ νὰ παρακολουθήσουν τὴν πορεία ἐξέλιξης τῆς βλάβης τοῦ ἀσθενοῦς, ἔχουν μεγαλύτερη βιασύνη στὸ νὰ θέσουν γρήγορα τὴ διάγνωση τοῦ ΕΘ.
Ἐπίσης λέει χαρακτηριστικὰ ὅσον ἀφορᾶ τοὺς δότες «sono I piu fragili ed esposti ma non privi di speranza», δηλαδὴ εἶναι οἱ πιὸ εὔθραυστοι καὶ ἐκτεθειμένοι ἀλλὰ ὄχι δίχως ἐλπίδα. Ὁ ἴδιος ἐρευνητής, ἀναφέρει ἐπίσης ὅτι σὲ μία μεγάλη μελέτη ποὺ ἔγινε στὰ ὑπολείμματα τῶν σωμάτων τῶν δοτῶν , ποὺ εἶχαν χαρακτηριστεῖ ἐγκεφαλικὰ νεκροὶ , μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῶν ὀργάνων, σὲ 503 ἄτομα κατὰ τὴν ἰατροδικαστικὴ ἐξέταση βρέθηκε ὅτι σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις, οἱ βλάβες τοῦ Κ.Ν.Σ. ἦταν ἀναστρέψιμες.
Ὁ καθηγητὴς Hill, βρετανὸς ἐρευνητὴς μάλιστα, ὁ ὁποῖος πραγματοποίησε ἀρκετὲς νεκροψίες ἀσθενῶν ποὺ εἶχαν νοσηλευθεῖ σὲ ΜΕΘ , εἶχαν λάβει τεχνητὴ καρδιοναπνευστικὴ ὑποστήριξη καὶ ἀκολούθως εἶχαν χαρακτηρισθεῖ ἐγκεφαλικὰ νεκροί, μὲ τὰ ὑπάρχοντα κριτήρια ἐγκεφαλικοῦ θανάτου, βρῆκε ὅτι στὴ πλειοψηφία τῶν περιπτώσεων ὑπῆρχε μία σχετικὰ ἱκανοποιητικοῦ βαθμοῦ διατήρηση τῆς φλοιώδους οὐσίας τοῦ ἐγκεφάλου, γεγονὸς ποὺ θέτει σοβαρὰ ἐρωτήματα γιὰ τὸ ποσὸ τελικὰ «νεκροί» εἶναι οἱ ἀσθενεῖς αὐτοὶ.
Δίκαια, λοιπόν, Δρ Robert Truog, καθηγητὴς στὸ πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρτ ἀναισθησιολόγος, λέει χαρακτηριστικά, «ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος παραμένει ἀσυνάρτητος στὴ θεωρία καὶ συγκεχυμένος στὴ πράξη, ἐπιπλέον ὁ μόνος σκοπὸς ποὺ ἐξυπηρετεῖται ἀπὸ τὴν ἔννοια εἶναι ἡ δυνατότητα στὴν ἐξεύρεση τῶν ὀργάνων’’.
Ἕνα ἄλλο ἐρώτημα ποὺ τίθεται, εἶναι γιατί εἶναι ἀναγκαία ἡ χορήγηση φαρμακευτικῆς ἀγωγῆς μὲ σκοπὸ τὴν ἀναισθησία, στὸ δότη πρὶν τὴ λήψη τῶν ὀργάνων.
Ἅ-ν-αἰσθησία χρειάζεται ὁ ζῶν καὶ ὄχι ὁ νεκρός, ἀφοῦ ἡ ὕπαρξη αἰσθήσεων προϋποθέτει τὴν ὕπαρξη τῆς ζωῆς.
Ποῦ ἀποσκοπεῖ λοιπὸν ἡ χορήγηση ἀναισθησίας στὸ «ἐγκεφαλικὰ νεκρὸ δότη» ἀφοῦ κατὰ τὴν θεωρία αὐτὴ ὁ ἄνθρωπος εἶναι νεκρὸς ; Καὶ ποιὰ εἶναι αὐτὰ τὰ συμπτώματα ποὺ ἐμφανίζονται κατὰ τὴν λήψη τῶν ὀργάνων καὶ τὰ ὁποία καταστέλλονται μὲ τὴ χορήγηση ἀναισθησίας; ἐφίδρωση , αὔξηση καρδιακῶν παλμῶν καὶ ταχυκαρδία, αὔξηση ἀρτηριακῆς πίεσης ,καὶ τὰ λεγόμενα σημεῖα τοῦ Λαζάρου.
Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση ἑνὸς ἀπὸ τοὺς χαρακτηρισθέντες « ἐγκεφαλικὰ νεκρούς» δότες ποὺ δημοσιεύτηκε ἀπὸ τὸν WETZEL καὶ ἐξετάστηκε ἀπὸ τοὺς Βρετανοὺς ἐρευνητὲς EVANS καὶ HILL.
Ὁ ἀσθενὴς αὐτὸς 33 χρονῶν, χαρακτηρίστηκε ἐγκεφαλικὰ νεκρὸς καὶ ἑτοιμάστηκε γιὰ τὸ χειρουργεῖο. Πρὸ τῆς ἔναρξης τῆς διαδικασίας εἶχε 90 παλμοὺς τὸ λεπτὸ καὶ ἡ πίεση τοῦ ἦταν 90/50.
Μόλις ὁ χειροῦργος ἔκανε τὴ τομὴ κατὰ μῆκος τοῦ σώματος οἱ παλμοὶ ἔγιναν 104 καὶ ἡ πίεση τοῦ 120/70 τὸ λεπτό. Ἐὰν ἦταν πτῶμα κανονικὰ αὐτὸ δὲν ἔπρεπε νὰ συμβεῖ.
Στὰ 3 λεπτὰ ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς διαδικασίας οἱ παλμοὶ ἀνέβηκαν στοὺς 118 τὸ λεπτὸ καὶ ἡ πίεση τοῦ στὸ 150/75 , καὶ χρειάστηκε ἡ χορήγηση ἀναισθησίας, στὰ 11 λεπτὰ ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς διαδικασίας, γιὰ νὰ σταματήσει ἡ αὔξηση τῶν παλμῶν καὶ τῆς πίεσης καὶ νὰ συνεχίσει ἡ διαδικασία.
Τὸ φαινόμενο αὐτὸ παρατηρεῖται συνήθως στοὺς ἀσθενεῖς ποὺ χειρουργοῦνται ὅταν ἡ ἀναισθησία δὲν ἐπαρκεῖ καὶ εἶναι ἐξ αἰτίας τῆς κατευθείαν ἀπάντησης τοῦ ἐγκεφαλικοῦ στελέχους.
Ἐπιπλέον γιατί παρατηρεῖται δακρύρροια τοῦ δότου, κυρίως κατὰ τὴν στιγμὴ τῆς λήψης τῶν ὀργάνων; Πῶς αὐτὰ ἐξηγοῦνται ἰατρικὰ καὶ μὲ ποιὸ μηχανισμὸ προκαλοῦνται;
Ὅπως προαναφέρθηκε, ὑπάρχουν σπάνιες ἀλλὰ καταγεγραμμένες περιπτώσεις ἀνθρώπων, ποὺ ἐνῶ χαρακτηρίστηκαν ἐγκεφαλικὰ νεκροὶ [κλινικὰ καὶ ἐργαστηριακά], ἐπανῆλθαν κανονικὰ στὴ ζωή.
Πρόσφατα δημοσιεύτηκε ἡ κλινικὴ περίπτωση τῆς Lucy Hussey Bergonzi, μία ἀπὸ τὶς καταγεγραμμένες περιπτώσεις ἐπαναφορᾶς ἀπὸ τὸν κλινικὰ καὶ ἐργαστηριακὰ διαγνωσθέντα ἐγκεφαλικὸ θάνατο, ἡ ὁποία ἐνῶ χαρακτηρίστηκε ἐγκεφαλικὰ νεκρὴ καὶ δόθηκε ἡ ἄδεια ἀπὸ τοὺς συγγενεῖς γιὰ τὴ λήψη τῶν ὀργάνων ἐκείνη ἐπανῆλθε στὴ φυσιολογικὴ κατάσταση ἔπειτα ἀπὸ ραντισμὸ μὲ ἁγιασμὸ, κατὰ τὸ ἔθιμο τῶν ρωμαιοκαθολικῶν, ποὺ ἔγινε λίγα λεπτὰ πρὸ τῆς ἀφαίρεσης τῶν μοσχευμάτων.
Στὶς περιπτώσεις αὐτὲς πὼς δικαιολογεῖται τὸ γεγονὸς αὐτό, ἀφοῦ ἡ διάγνωση τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου εἶχε γίνει σὲ ἁρμόδια κατὰ τόπους ἰατρικὰ κέντρα καὶ εἶχαν τηρηθεῖ ὅλες οἱ ἀπαραίτητες νομικὰ καὶ ἰατρικὰ διαδικασίες;
Σ΄αὐτὸ τὸ σημεῖο θὰ θέλαμε νὰ κάνουμε μία διευκρίνηση. Τὸ πρόβλημά μας καὶ οἱ ἀντίρρησή μας δὲν ἀφορᾶ στὶς μεταμοσχεύσεις σὰν ἰατρικὴ πρακτική, ἐξ΄ ἄλλου καὶ ἡ μετάγγιση αἵματος ὑπὸ μίαν ἔννοια θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ μεταμόσχευση, ἡ λόγου χάριν ἡ δωρεὰ ὀργάνου ἀπὸ ζῶντα δότη, ἀλλὰ στὶς μεταμοσχεύσεις ἀπὸ νεκρὸ δότη, σὲ συνάρτηση πάντα μὲ τὴ θέσπιση τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου μὲ ὅλες τὶς ἐπὶ μέρους παραμέτρους.
Καὶ αὐτὸ τόσο λόγω τῆς ἰδιομορφίας τῆς ἴδιας της θεωρίας τοῦ «ἐγκεφαλικοῦ θανάτου» ὅσο καὶ γιὰ τὸ γεγονός, ὅτι παρὰ πολλὲς μελέτες ἀνὰ τὸν κόσμο, ἀπὸ διεθνοῦς κύρους ἐρευνητὲς καὶ ἐπιστήμονες, θέτουν καθαρὰ τὴν ἀνάγκη ἀμφισβήτησης τῆς ὑπαρχούσης θεωρίας περὶ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου καὶ συγκλίνουν στὴν πιθανή, ἐπιστημονικὰ ,ἀναίρεσή του.
Θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ ἐγκεφαλικὸς θανατὸς εἶναι εἴτε ἕνα φαινόμενο στὴ διαδικασία τοῦ θανάτου [ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ] εἴτε τὸ πρῶτο στάδιο τῆς ἀποσύνθεσης [TAYLOR] , ἀλλὰ σίγουρα, ὄχι ὁ θάνατος τοῦ προσώπου, ὁ ὁποῖος παραμένει ἕνα μὴ ἀποκεκαλυμμένο μυστήριο.
Ὁ καθηγητὴς τῆς Νευρολογίας κὸς Taylor ἀποφαίνεται ὅτι ὑπάρχει ὁ θάνατος σὰν στιγμιαῖο γεγονὸς [process of dying], καὶ ἡ διαδικασία τῆς ἀποσύνθεσης[process of disintegration] καὶ συμπληρώνει ὅτι ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος εἶναι τὸ πρῶτο στάδιο τῆς διαδικασίας τῆς ἀποσύνθεσης. Ἐπιπλέον θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ θάνατος δὲν διαγιγνώσκεται ἁπλὰ πιστοποιεῖται.
Πρὶν παραδώσω τὴ σκυτάλη στοὺς ἐξαίρετους ὁμολογουμένως ἐπιστήμονες ποὺ βρίσκονται σήμερα ἐδῶ, θεωρῶ χρέος μου καὶ σὰν Θεολόγος, νὰ κάνω μία μικρὴ ἀναφορὰ ἀκόμη καὶ νὰ προσθέσω ὅτι οἱ ἰατρικὲς μελέτες ποὺ ἀντιτίθενται στὴ θεωρία τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου καὶ ὁρίζουν τὸ θάνατο σὰν στιγμιαῖο γεγονὸς , διαφοροποιοῦν τὸ γεγονὸς τοῦ θανάτου ἀπὸ τὴν διάλυση τοῦ σώματος στὴν ὁποία ἀνήκει καὶ ὁ ἐγκεφαλικὸς θάνατος , ἀρνοῦνται τὴν ταύτιση τῆς ψυχῆς μὲ τὶς ἐγκεφαλικὲς λειτουργίες,ὑποστηρίζουν τὸ δικαίωμα στὴ ζωὴ ὄχι μόνο τοῦ λήπτη ἀλλὰ καὶ τοῦ δότη, δέχονται τὸν δότη σὰν πρόσωπο ἀκόμα καὶ μετὰ θάνατον, ἔρχονται σὲ ἀπόλυτη συμφωνία μὲ τὸ πνεῦμα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ τὸ πνεῦμα τῆς ἀποκαλυπτικῆς πατερικῆς θεολογίας [Ἄγ. Μάξιμος ὁμολογητὴς , Ἄγ. Γρηγόριος Νύσσης , Μέγας Βασίλειος , Ἄγ. Ἰωάννης Δαμασκηνὸς κ.ἅ.].
Ἐπίσης ἐπειδὴ κάποιοι προσπαθοῦν νὰ κινήσουν τὴ κοινὴ γνώμη λέγοντας, ὅτι ἐμεῖς ποὺ εἴμαστε ἐπιστημονικὰ ἐνάντιοι στὴ θεωρία τοῦ ἐγκεφαλικοῦ θανάτου στερούμαστε εὐσπλαχνίας πρὸς τὸν συνάνθρωπο, θὰ ἤθελα νὰ ἀπαντήσω, μὲ ἀπόλυτο σεβασμὸ στὴ γνώμη τους , ὅτι πρώτον εὐσπλαχνία γιὰ τὸ γιατρὸ ἀπέναντι στὸν ἀσθενῆ εἶναι ἡ ἄσκηση τῆς ἰατρικῆς μὲ σεβασμὸ στὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο καὶ ἐπιστημονικὴ ἀρτιότητα, ποὺ πηγάζει ἀπὸ τὴν ἀλήθεια.
Δεύτερον εὐσπλαχνία δὲν ἀξίζει μόνο ὁ λήπτης, ἀλλὰ καὶ ὁ δότης καὶ ἡ οἰκογένεια τοῦ ἐπίσης.
Ὁ δότης γιὰ μᾶς παραμένει κατὰ πάντα ἀνθρώπινο πρόσωπο ψυχῆ τὲ καὶ σώματι κάθ΄ὅλη τη διάρκεια τῆς νοσηλείας του, καὶ εἶναι ἐκεῖνος ποὺ βρίσκεται στὴ πιὸ ὀδυνηρὴ θέση καὶ χρειάζεται περισσότερο τὴ φροντίδα καὶ τὴ προστασία μας, γιατί ἀγωνίζεται γιὰ τὴ ζωή του ἡ ὁποία ἔπ΄οὐδενὶ δὲν πρέπει νὰ κινδυνέψει, θέση ἀπόλυτα ταυτισμένη μὲ τὸ πνεῦμα τῆς Συνόδου.
Γιὰ μᾶς δὲν εἶναι ἄχρηστο φορτίο μὲ πράγματα ποὺ δὲν τὰ χρειάζεται , γιὰ νὰ πεταχτεῖ σὲ ἕναν , πιθανὰ ἐπιστημονικὸ Καιάδα, ἀλλὰ ὁ πλησίον καὶ ἀδελφός μας ὅπως ἄλλωστε καὶ ὁ λήπτης . Ἡ κλινικὴ περίπτωση τοῦ χρειάζεται τὴν ἀπαραίτητη ἰατρικὴ φροντίδα καὶ ὑποστήριξη ἀπὸ ὅλους γιὰ τὸ ἀναφαίρετο δικαίωμα στὴ ζωὴ ποὺ εἶναι δῶρο τοῦ ΘΕΟΥ στὸν ἄνθρωπο καὶ δὲν ἔχει τὸ δικαίωμα κανένας νὰ τὴ κόψει παρὰ μόνο ὁ ἴδιος ὁ Θεός, πράγμα γιὰ τὸ ὁποῖο εἴμαστε ἐπιστημονικὰ βέβαιοι ὅτι μᾶλλον δὲν συμβαίνει μὲ τὴ θέσπιση τοῦ ΕΘ.
Ἐπιπλέον ἐπειδὴ γίνεται λόγος γιὰ χρέος φιλανθρωπίας ἀπαντοῦμε , εἶναι ἀσφαλῶς φιλανθρωπία ἡ δωρεὰ ὀργάνων, ἀλλὰ ἀσύγκριτα μεγαλύτερη φιλανθρωπία εἶναι νὰ διδάσκεις τοὺς ἀνθρώπους νὰ πηγαίνουν στὸ θάνατο μὲ βαθειὰ πίστη στὴν Ἀνάσταση τοῦ ΧΡΙΣΤΟΥ.
Φιλανθρωπία εἶναι νὰ διδάσκεις τοὺς ἀνθρώπους νὰ πορεύονται στὴ σταυροαναστάσιμη ζωὴ καὶ ὅτι ὁ θάνατος, καθολικὸ γεγονὸς τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι πέρασμα στὴν αἰωνιότητα, καὶ μετάσταση στὰ ἀνώτερα , τὰ ἀληθινὰ, τὰ ἄφθαρτα. Φιλανθρωπία εἶναι νὰ διδάσκεις τοὺς ἀνθρώπους τὴ δοξολογικὴ πλευρὰ τῆς ἀσθένειας καὶ τὴ λυτρωτικὴ πλευρὰ τοῦ θανάτου.
Κλείνοντας θὰ ἤθελα νὰ εὐχαριστήσω τὴν Ἑστία Πατερικῶν Μελετῶν γιὰ τὴν ἰδιαίτερη τιμὴ πού μου ἔδωσαν νὰ μὲ προσκαλέσουν νὰ καταθέσω τὴν ἐπιστημονική μου ἄποψη στὴν ἀποψινὴ ἡμερίδα, καθὼς καὶ τὸ σεβασμιότατο μητροπολίτη Κηφισίας, Ἁμαρούσιου καὶ Ὠρωποὺ κ.κ. Κύριλλο γιὰ τὴν, στὴν ἐλαχιστότητά μου, παρασχεθεῖσα εὐλογία. Εὐχαριστῶ.
Ἀρχιμ. Ἰωάννης Κοκάκης
Ἀκτιν/της–ογκολόγος– θεολόγος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.ShwmonD. A. ‘’anencephaleselectedmedicalaspects’’ HastingCenterreport 1988 no 10pp11-19 /
2.Dr Massimo Bondi ‘’Testimony presented at a hearing of the selected commitee of the commission of social affairs of the Italian Parliament’’ / 3.D.C.Klein’’ brain death with prolonged somatic survivor’’ N.E.J.of med.1992no306 pp 1362 / 4.J.E.ParisiR.C. KirnG.H Collins et al’’ brain death with prolonged somatic survivor’’ N.E.J. of med1982no 306 pp14-16 / 5.Heytens l et al 1989 ‘’Lazarus signs ad extension postum in a brain dead patient case report’’ Neurosergury 71<3>449- 51 / 6.Popper A.H. ‘’unusual spontaneous movements in brain dead patients’’ Neurology 1984 no 34 pp1089-1092 / 7.Dr Alan Shwmon professor of pediatric neurology UCLA’’ chronic brain death meta analysis and conseptual consequences’’ Neurology1998 no51 pp1538-1545 / 8.D.S.Eriksson of Gotemborg university inst. Of cl neuroscience F.H.Cage of S Diego Salk institute cf ‘’ mors sua vita mea ‘’op.cit.p 7 / 9.DR Hill ibid. / 10.C.B.Johansson et al ‘’ identification of neural stem cells in the adult mammalian central nervous system’’ 1989 January 8 no 96 <1>pp 25-34 / 11 .proff.Fausto Baltisero department of human fisiology university of Milan hearing September 28 1992 ‘’report of the selected comitee of the commission of social affairs of the Italian Parliament’’ / 12.rethinking…note22 Wetzer R.C. Setzer N.Stiff J.L.’’ et al ‘’hemodynamic responses in brain dead organ donor patient’’Anesth.Analgh 1985 no 64 pp125-128 /13.Dr Robert Truog- Dr James Fakler ‘’rethinking brain death’’ Critical Care Medicine volume20 no12 1992/ 14.GriggM.M., Kelly M.A.,Celessia G.G. et al electroencephalographic activity after brain death Archives of Neurology 1987no44[9] pp948-954/