Τοπολυεπίπεδο υπόβαθρο των Τριών Ιεραρχών
του Β. Δ. Μακρυπούλια, Φιλολόγου
Ομιλία που εκφωνήθηκε στο Δημοτικό θεάτροΜυτιλήνης, στα πλαίσια της εκδήλωσης που οργάνωσε η Περιφερειακή Δ/νσηΕκπαίδευσης Βορείου Αιγαίου για την σχολική εορτή των Τριών Ιεραρχών, στις 30Ιανουαρίου 2012
Oι Τρείς Ιεράρχες αποτελούν κορυφαίο σύμβολο της ΟρθόδοξηςΧριστιανικής σκέψης και διανόησης. Πίσω και πέρα από αυτό το σύμβολο κρύβονταιαιώνιες πραγματικά ιδέες και αξίες οι οποίες από τον καιρό ακόμη του Πλάτωνοςπιστεύθηκε ότι είναι και πρέπει να είναι διδακτές. Αυτή εξάλλου η πορεία τηςμεταβίβασης της γνώσης του Αγαθού κατοχυρώνει και την Οντολογική υπαρκτότητατου μηνύματος των Τριών Ιεραρχών. Απλά να ομιλήσουμε όσα διακήρυξαν οιΟρθόδοξοι Χριστιανοί είναι αλήθεια,έχουν οντολογικό υπόβαθρο, είναι μία πραγματικότητα η οποίαπρέπει να μεταφέρεται από γενεά σε γενεά με τη δύναμη και την ικανότητα τηςπαιδείας.
Ποιο είναι αυτό το οποίο υπάρχει και πρέπει μέσα από την παιδείανα φωτίσει τις επερχόμενες ανθρώπινες εποχές; Ποιόείναι αυτό που αποδεικνύει ως υπαρκτή την Οντολογία των τιμωμένων σήμερα σοφών; Ο Ηράκλειτος κατ΄ αρχήν το καθόρισε μέσα από τοπασίγνωστο απόσπασμά του ως εξής:
«Οι άνθρωποι προσπαθούν να αντιληφθούν τηνυπάρχουσα συνάφεια των πραγμάτων. Αυτήεκφράζεται μέσα από το Λόγο, πουείναι κοινός σε όλους τους ανθρώπους». ΗΕλληνική μεγαλοφυΐα συνέλαβε ότι μία ανώτερη συμπαντική δύναμη σαν το Λόγουπάρχει και συνέχει όλους τους ανθρώπους. ΟΠλάτων μέσα από την περίφημη θεωρία του των Ιδεών έστρωσε απόλυτα το δρόμο προςτους Ορθοδόξους Πατέρες διότι διακήρυξε ότι ο κόσμος του Αγαθού, των Αληθινών Ιδεών, της όντως ομορφιάς, της όντως δικαιοσύνης, υπάρχει, είναι μία θεία πραγματικότητα και όχιαπλά σύνολο ονομάτων. Ρητά στονΦαίδωνα αναφέρει: «ας έλθωμεν τώρα σε αυτά που πριν συζητήσαμε,… ας συζητήσουμε για την ουσία τουΕίναι,… για το ίσο και το καλόπου πάντα υπάρχει χωρίς καμμία μεταβολή…». Πόσοκοντά σε αυτά είναι ο Βασίλειος όταν ρητά αναφέρει στην ομιλία του για τηνεξαήμερο δημιουργία τα εξής: «Αυτός που πρόκειται να διηγηθεί την αρχή τηςδημιουργίας αυτού του κόσμου θα πρέπει να ομιλήσει για την αρχή που διεκόσμησετην δημιουργία…». Ο Θεός ως πρώτηαρχή υπάρχει, είναι οντολογικήπραγματικότητα, συγκεκριμένη καιενυπόστατη. Αυτό είναι θείο δώροτων Πατέρων προς τους ανθρώπους οι οποίοι πλέον δεν γεύονται απρόσωπες θεότητεςαλλά το Θεό ο οποίος υπάρχει, οοποίος θα προσφέρει και τον Υιόν του ως Φίλο και Λυτρωτή στον άνθρωπο. Οι Τρείς Ιεράρχες προχώρησαν αυτή τηναπρόσωπη Οντολογία ακόμη παραπέρα δογματίζοντας υπέρ του Θεανθρώπου ωςσυγκεκριμένου ανθρώπου και θεού. Αυτήη οντολογία του προσωπικού θεού τους ανυψώνει σε δημιουργούς της πιο υψηλήςέννοιας του θείου η οποία αξίζει διά της παιδείας να γίνει αιώνια. Ρητά ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς(«ηοντολογία της Θεοποιού χάριτος κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά») συνοψίζειόσα και οι Τρείς Ιεράρχες υπεστήριξαν, συγκεκριμέναότι το Άγιο Πνεύμα ως πρόσωπο εκπορεύεται αϊδίως από τον Πατέρα και αναπαύεταιστον Υιό. Οι Τρείς Ιεράρχες, μέρος και σύμβολο όλης της Πατερικήςθεολογίας δίδουν ύπαρξη στον προσωπικό Θεό καθιστώντας τον άνθρωπο ικανό και ωςύπαρξη και ως ουσία να συναναστραφεί τον ίδιο το Θεό, μέσα από την πίστη του και τη βούλησήτου. Αυτός ο Θεός, μέσα από το μέσο παιδεία γίνεται εκμέρους του ανθρώπου Υποκείμενο γνώσης και μίμησης. Η παιδεία που ευαγγελίζονται οι ΤρείςΙεράρχες ξεκινάει από τη θεία οντολογία, διδάσκειΘεό, Θεό ομοούσιο που έπαθε, ανεστήθη, ανελήφθη και περιμένει τον άνθρωποστην πραγματική του Βασιλεία των Ουρανών. Κάθεάλλη παιδεία, όπως η σημερινήπαιδεία των απλών διά της τεχνολογίας πληροφοριών, είναι αποκομμένη από το θείο πυρήνατης παιδείας των τιμωμένων σήμερα Πατέρων.
Το δεύτερο επίπεδο, συνέχεια του πρώτου, επάνω στο οποίο οι Ιεροί Πατέρεςοικοδόμησαν το θείο σύστημά τους είναι το επίπεδο της Γνωσιολογίας. Η Γνώση απότην εποχή των προσωκρατικών φιλοσόφων γνώρισε αρκετές μεταλλαγές. Από τα βάθητης Ανατολής ταξίδεψε η γνώση ως διάθεση του ανθρώπου αφηρημένα ναπροσδιορισθεί μέσα στο σύμπαν. Οι προσωκρατικοί προσγείωσαν ωραία τη Γνώση ωςσπουδή της πρώτης φυσικής αρχής και της δομής του κόσμου. Ήταν σπουδαίαανθρώπινη γνώση το γεγονός ότι ο Θαλής συζήτησε για το ύδωρ ως πρώτη αρχή τουσύμπαντος-ο Βασίλειος όμως δεν ικανοποιείται στον λόγο του επί της εξαημέρουδημιουργίας και ερευνά να γνωρίσει το Δημιουργό που συνέχει τα στοιχεία τηςφύσης, ερευνά να γνωρίσει το Ποιος και Πώς της φύσης ώστε να οικοδομήσει τονΆνθρωπο της ανάμνησης και της μετέπειτα πράξης. Επίσης ήταν σπουδαία ανακάλυψηη γνωσιολογική αρχή του Παρμενίδου ότι η νόηση είναι τα πάντα αλλά και τουΗρακλείτου ότι όλα Γίγνονται. Ο ιερός όμως Χρυσόστομος θα θελήσει όλα αυτά ταοποία κείτονται στο άπειρο σύμπαν να τα τοποθετήσει στο ζεύγος Θεός καιάνθρωπος προκειμένου το πρόσωπο άνθρωπος να έχει συγκεκριμένο αντικείμενογνωσιολογικής αναφοράς, συγκεκριμένη πηγή γνώσης, ώστε να σμιλευθεί ο άνθρωποςτης χάριτος. Οι Πατέρες προσδιορίζουν το συγκεκριμένο προσωπικό έναντι του θεούάνθρωπο, αποκόπτουν τον άνθρωπο από το απρόσωπο σύμπαν και γι αυτό ηγνωσιολογία τους οδηγεί στο Θεό, δεν νοείται χωρίς αυτόν. Οι φράσεις τουΧρυσοστόμου στον «Περί του Ακαταλήπτου του Θεού» είναι σαφείς για τον τρόπο πουσυνθέτει το Είναι και το Γίγνεσθαι «Μόλις που πρόλαβε ο Παύλος να εξετάσει τηνπρόνοια του Θεού και χάθηκε μέσα στο βάθος το αχανές». Ας προσέξουμε αυτό τοσημείο. Η γνώση αυτού που υπάρχει ταυτίζεται με αυτό που μπορώ να γίνω. ΗΠατερική γνώση συνδέει τον άνθρωπο με το συγκεκριμένο Θεό και τον σώζει.Γνωρίζω το Είναι και καταλαβαίνω τι μπορώ να γίνω. Η παιδεία από αυτή την άποψηαποκτά εξόχως ανθρώπινο χαρακτήρα. Προσαρμόζεται στον άνθρωπο και φεύγει από τοαχανές σύμπαν και τον απρόσωπο κόσμο. Ο άνθρωπος γνωρίζει τον κόσμο ως βιβλίοτου Θεού, τις αρετές, την αποστολή του προς την επιστροφή σε Εκείνον, τουςτρόπους λύτρωσης, συλλαμβάνει το Θεό ως αιτία και ενδελέχεια, αυτή η γνώσηείναι και η κληρονομηθείσα παιδεία των τιμωμένων Αγίων, κάθε άλλη παιδεία είναιαλλοίωση και αλλοτρίωση.
Από το Σωκράτη και μετά η παιδεία έγινε προσωπικόανθρωποκεντρικό αγαθό. Ο μεγάλος Αθηναίος σοφός θα διακηρύξει ότι κανείς με τηθέλησή του δεν είναι κακός, το κακό είναι άγνοια, άρα η γνώση είναι φάρμακοενάντια στο κακό. Οι Τρείς Ιεράρχες θα ιδούν θετικά την αποφατική φράση τουΣωκράτη «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» διότι θα διακηρύξουν ότι «εν οίδα ότι μπορώ ναγνωρίσω το Θεό και να σωθώ». Το ανθρωποκεντρικό βήμα είναι τεράστιο και είναιαυτό που καθιστά τους Πατέρες θεμέλιο του Ανθρώπου που μπορεί να σκεφθεί και ναγνωρίσει. Του πεπαιδευμένου ανθρώπου δηλαδή. Άρα η παιδεία ως γνωσιολογία τωνΤριών Ιεραρχών περιλαμβάνει τη γνώση του εαυτού μας έναντι του Θεού. ΟΧρυσόστομος διδάσκει ότι ο άνθρωπος είναι εικών του αφθάρτου Θεού καιαπεικονίζει το αρχέτυπο κάλλος. Η Γνώση του Παραδεισένιου εαυτού μας ως αρχήςκαι σκοπού είναι αυτή που πρέπει να διέπει κάθε παιδεία, έως σήμερα έως αύριο.Αυτή η παιδεία που διακηρύσσει την πίστη στις άκτιστες ενέργειες, τη γνώση τωνκτιστών ενεργειών, ουσιαστικά τη γνώση του κόσμου ο οποίος για τον άνθρωπογίνεται εστία αυτογνωσίας είναι η παρακαταθήκη αυτών των Πατέρων στον άνθρωπο.Η οντολογική γνωσιολογία των Πατέρων εξισώνει τη γνώση με την πίστη. Γνώση είναινα πιστεύεις ότι δεν είσαι ύλη αλλά δύναμη και ενέργεια που έχει σκοπόεπιστροφής, που διά του εσόπτρου γνωρίζεις τον άλλο κόσμο και θέλεις αιώνια σεαυτόν να πάς. Η γνώση του Ανθρώπου σε σχέση με το Θεό άρα με τον εαυτό τουτοποθέτησε τους τρείς Πατέρες στη θέση των εγγραμάτων προστατών. Συζητάει οΓρηγόριος ότι ο κόσμος μπορεί να γνωσθεί, ο κόσμος ως δημιούργημα και στολίδικληροδοτούμενο στους ανθρώπους διά του δημιουργού Θεού, διότι αποτελεί καιείναι γέφυρα που ένωνε το άνω με το κάτω, η γνώση δεν είναι πλέονκάτι το αφηρημένο αλλά η συγκεκριμένη οδός προς την επιστροφή-όρος που και μέσααπό την Πλωτινική χρήση σημαίνει πολλά. Γι αυτό εξάλλου και ο πόλεμος τουΓρηγορίου κατά του Αρείου αλλά και του Βασιλείου κατά του Ευνομίου σκοπό είχετη δυνατότητα προβολής μιας συγκεκριμένης γνωσιολογίας. Ο Θεός δεν είναιχαμένος στο σύμπαν και απλά στέλνει υλικά του στους ανθρώπους. Ο Θεός είναιΕδώ, το Είναι υπάρχει εδώ ικανό να γνωσθεί μέσα από το ανθρώπινο πρόσωπο καιτον ανθρώπινο νου.
Η ηθική αξιολογία των τριών Πατέρων είναι η σφραγίδα του όλουσυστήματός τους. Η ηθική είναι το τέκνο της ύπαρξης του Θεού και της γνώσηςαυτού. Ο άνθρωπος πράττει με σκοπό τη θεία μέθεξη και όχι την ωφελιμιστικήυποταγή στο θείο θέλημα με σκοπό το ίδιο συμφέρον. Είχαν περάσει πολλά χρόνιααπό τότε που ο Πλατωνικός Σωκράτης στον «Πρωταγόρα» είχε διακηρύξει το διδακτότης αρετής. Ο Σωκράτης διατυμπάνισε ότι ο άνθρωπος γνωρίζοντας και τιςτέσσερεις αρετές της σοφίας για το νού, της ανδρείας για τη ψυχή και τηςσωφροσύνης για το σώμα αλλά και τη δικαιοσύνη που όλα τα παραπάνω διέπει μπορείνα αποκτήσει εκείνη την ευβουλία που θα τον οδηγήσει μέσα από τη χρηστή ζωή στοΑγαθό. Ο Βασίλειος με σαφήνεια αναφέρει ότι η ηθική άρα και η παιδεία ωςδυνητική διάπλαση του ανθρώπου γίνεται και μόνο προκειμένου ο άνθρωπος ναεπιτύχει το κατ΄ εικόνα και καθ΄ ομοίωση-τώρα πια σχέση έχουν όλα αυτά με τοσήμερα είναι μία άλλη μελλοντική συζήτηση. Αναφέρει σχετικά «Δεν είναι πάρεργοη θεολογική σπουδή, αλλά ο νους πρέπει να προσπαθεί να εξερευνά τα πάντα σεκάθε λέξη και συλλαβή, προκειμένου να γνωρίσει το σκοπό της κλήσης μας. Οσκοπός είναι η θεία ομοίωσις, η ομοίωση δεν επέρχεται χωρίς τη γνώση των θείωνδιδαγμάτων».
Η παιδεία λοιπόν στους τιμωμένους σήμερα Πατέρες είναι το όχηματης ηθικής άρα της οντολογικής γνώσης του Θεού. Παιδεία που δεν έχει Θεό άρα τηδυνατότητα της κατά χάριν τελειώσεως του ανθρώπου δεν υφίσταται για τουςΚαππαδόκες και τον Ιωάννη Χρυσόστομο. Η Πατερική παιδεία-μεταλλάσσοντας ταλόγια του Δημοκρίτου –επιδιώκει την κένωση και καίνωση του ανθρώπου, επιδιώκειτην πλήρη μεταρρύθμισή του και οικοδόμησή του. Στην Θ ομιλία προς την Εξαήμερονπαρατηρεί ο Βασίλειος ότι επιθυμεί η ψυχή του οικείου κάλλους όσο παραμένειαδίδακτος. Άρα η παιδεία είναι η μεταφορά εντός του ανθρώπου όλων των δυνάμεωνκαι ενεργειών που καθιστούν τον άνθρωπο ενεργό οντότητα. Η ανάμνηση του Θεού, ηπράξη του ωραίου και η μίμηση του καλού, η αντιμετώπιση του κόσμου ως οικία τουΘεού, η πέρα της φύσης Επέκεινα ζωή είναι μόνο κάποια από τα αγαθά τηςΠατερικής παιδείας. Αυτή η γνώση προικίζει τους ανθρώπους με τη βούληση μιαςάλλης πράξης. Η υπέρβαση της ύλης, η ομοίωση στο πνεύμα, η ακολουθία τηςεσωτερικής Οδού είναι μόνο κάποια από τα ηθικά αγαθά που οι τρείς Πατέρεςευαγγελίσθηκαν. Περιττό και να πούμε ότι η εν στιγμή σήμερα πραγματική μίμησήτους πρόκειται να απελευθερώσει τον μαζάνθρωπο της εποχής μας. Εάν και μόνο γιαμία στιγμή ο σημερινός άνθρωπος ενστερνισθεί το ήθος και τη γνώση των τιμωμένωνΠατέρων αδέσμευτος από κάθε τι θα δικαιολογήσει το Πινδάρειο απόφθεγμα «γίνεαυτό που είσαι». Παραφράζοντας τον Πλωτίνο-τα μάτια μας βλέπουν τον ήλιο γιατίείναι φτιαγμένα από φώς –θα μπορούσαμε να ειπούμε ότι η ψυχή μας διδάσκεται απότους Πατέρες γιατί είναι δημιουργημένη από το συναίσθημα της Αγάπης προς την Αλήθεια.
Ζωηφόρος.
