Η Εκκλησία και η πνευματική αντίσταση επί Τουρκοκρατίας
Κωνσταντίνος Χολέβας, Πολιτικός Επιστήμων
Κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ὁ ὑπόδουλος Ἑλληνισμός, ἡ πονεμένη Ρωμηοσύνη,ὅπως τήν χαρακτηρίζει ὁ Φώτης Κόντογλου, ἀντιστάθηκε καί μέ τό ντουφέκι καί μέτό φιλότιμο. Στήν πρώτη μορφή ἀντιστάσεως, τίς ἔνοπλες ἐξεγέρσεις, πρωτοστατοῦσανοἱ κλεφταρματολοί, ἀλλά σημαντικός ἦταν καί ὁ ρόλος τῶν Ἐπισκόπων καί τῶν ἁπλῶνἱερέων. Στήν δεύτερη μορφή ἀντιστάσεως, τήν πνευματική καί ἠθική, ἡ Ἐκκλησία ὑπῆρξεὁ ἀδιαμφισβήτητος ἡγέτης καί καθοδηγητής. Τοῦτο ὁμολογοῦν καί οἱ ἀγωνιστές τοῦ1821 πού ἔζησαν τά γεγονότα ἀπό κοντά. Χαρακτηριστικά ὁ Δυτικομακεδών ὁπλαρχηγόςΝικόλαος Κασομούλης γράφει στά "Ἐνθυμήματα Στρατιωτικά" καί τά ἑξῆς ἐνδιαφέροντα:"Ἀπό τά διάφορα ἱστορικά καί ἐκκλησιαστικά συγγράμματα καί ἀπό αὐτά τά πράγματαγνωρίζοντες ὅτι ἡ Ἑλληνική γλῶσσα, ὁ χαρακτήρ καί τά ἔθιμα τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ,μετά τήν πτῶσιν τοῦ Βασιλείου μας, ἐδιατηρήθησαν ὑπό τήν ἐπαγρύπνησιν τοῦ Κλήρουμας καί τῶν διαφόρων πεπαιδευμένων τοῦ Ἔθνους μας, καί διά τῆς κοινῆς εὐλαβείαςπρός τήν ἁγίαν ἡμῶν Θρησκείαν...". Ἀλλά καί ὁ ἔντιμος Βρεταννός Βυζαντινολόγος,ὁ προσφάτως ἀποθανών Στῆβεν Ράνσιμαν, στόν Ἐπίλογο τοῦ βιβλίου του "Ἡ ΜεγάληἘκκλησία ἐν Αἰχμαλωσίᾳ" ἐπισημαίνει: " Ἡ Ὀρθοδοξία ἦταν ἡ δύναμηπού διετήρησε τόν Ἑλληνισμό κατά τήν διάρκεια τῶν σκοτεινῶν αἰώνων...".
Ἡ πνευματική αὐτή ἀντίσταση τοῦ Γένους καί ὁ Ἐθναρχικός ρόλος τῆς Ἐκκλησίας μαςκατά τήν περίοδο ἐκείνη ἀναδεικνύονται κυρίως στούς ἑξῆς τομεῖς:
1) Ἡ διαφύλαξη τῆς Πίστεως καί τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως. Κατά τήν διάρκειατῆς δουλείας οἱ ἔννοιες Ὀρθόδοξος καί Ρωμηός ἦσαν σχεδόν ταυτόσημες. Ἐθνάρχης(Μιλλέτ-Μπασί) ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων τῆγς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἦταν ὁ Πατριάρχης,ἡ δέ ἀπώλεια τῆς θρησκευτικῆς ταυτότητος σήμαινε αὐτομάτως καί τήν ἀπώλεια τῆς ἐθνικῆςταυτότητος. Ὅποιος ἄλλαζε τήν Πίστη του εἴτε ἀκουσίως εἴτε ἑκουσίως τούρκευε ἤφράγκευε, χανόταν γιά τόν Ἑλληνισμό. Ἡ Ἐκκλησία ἀγωνίσθηκε γιά νά σταματήσουν οἱπροσχωρήσεις Ὀρθοδόξων στό Ἰσλάμ. Ὁ Νεκτάριος Τέρπος καί ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλόςεἶναι χαρακτηριστικά παραδείγματα μοναχῶν πού ἔδωσαν τήν πνευματική μάχη γιά νάἀποτρέψουν τόν ἐξισλαμισμό τῶν ταλαιπώρων Ρωμηῶν καί γιά νά διατηρήσουν τήν ἑλληνικότητατῆς γλώσσας καί τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως. Πρέπει νά τονισθεῖ ὅτι ἡ Ἐκκλησία διεφύλαξετήν ἐθνική συνείδηση ἀκόμη καί σέ ἐκείνους τούς Χριστιανούς πού ἔχαναν τήν γλῶσσα.Οἱ τουρκόφωνοι Καππαδόκες στήν Μικρά Ἀσία κράτησαν τήν ἐθνική τους ταυτότητα, διότιπαρέμειναν πιστά μέλη τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἀντιθέτως οἱ Βαλαάδες τῆς ΔυτικῆςΜακεδονίας κράτησαν τήν ἑλληνική γλῶσσα, ἀλλά προσεχώρησαν στό Ἰσλάμ γιά νά ἀποκτήσουνπρονόμια. Γρήγορα τούρκεψε ἡ συνείδησή τους καί χάθηκαν γιά τόν Ἑλληνισμό. Μιά ἄλληὁμάδα Χριστιανῶν πού ἐξισλαμίσδθηκε βιαίως τόν 17ο αἰῶνα εἶναι οἱΤσάμηδες στήν Θεσπρωτία. Ἡ ἀλλάγή τῆς Πίστεως ὁδήγησε σέ ἀπότομη ἀλλαγή τῆς ἐθνικῆςσυνειδήσεώς τους. Ἔγιναν φανατικοί τουρκαλβανοί καί διῶκτες τοῦ Ἑλληνισμοῦ μέχρικαί τήν περίοδο τοῦ Β' Παγκοσμίου Πολέμου!
Οἱ μεγαλύτεροι ἀντιστασιακοί κατά τοῦ κατακτητῆ εἶναι οἱ Νεομάρτυρες. Τόπαράδειγμα τῆς αὐτοθυσίας τους στερέωνε τήν Πίστη τῶν ὑποδούλων καί περιόριζετούς ἐξισλαμισμούς. Ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός στό βιβλίο του "Τουρκοκρατία"(ἐκδ.Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1998) γράφει χαρακτηριστικά: "Τό μαρτύριο τῶν Νεομαρτύρωνδείχνει καί τήν συμμετοχή τῆς Ἐκκλησίας στήν ἀντίσταση καί τήν ἑνότητα τοῦ Γένουςἔναντι τοῦ τυράννου. Στήν ἐπιστροφή καί ὁμολογία τῶν Νεομαρτύρων συνέβαλλαν ἀποφασιστικάοἱ Γέροντες -Πνευματικοί τους. Σ' αὐτούς κατέφευγαν, κυρίως στά ἁγιορείτικαμοναστήρια, γιά νά μετανοήσουν καί νά εἰσαχθοῦν στήν πνευματική ζωή. Τά ἀσκητήριαἔγιναν ἔτσι προμαχῶνες μπροστά στά κύματα τοῦ μουσουλμανισμοῦ.... ".
2) Ἡ Παιδεία, κρυφή καί φανερή. Πολλοί διερωτῶνται σήμερα: Ἦσαν οἱ Ὀθωμανοίἀνεκτικοί ἤ καταπιεστικοί στό ζήτημα τῆς Παιδείας τῶν ὑποδούλων; Τήν ἀπάντηση μᾶςδίδει χωρίς προκαταλήψεις ὁ προαναφερθείς Στῆβεν Ράνσιμαν στό περισπούδαστο ἔργοτου "Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐν Αἰχμαλωσίᾳ" .Ἐκεῖ ἐξηγεῖ ὅτι ὁ Σουλτάνος στήνΚωνσταντινούπολη δέν εἶχε ἐκδώσει ποτέ φιρμάνι πού νά ἀπαγορεύει τήν ἐκπαίδευσητῶν Ρωμηῶν, ἀλλά οἱ τοπικοί Ὀθωμανοί ἡγεμόνες ἦσαν ἀνεξέλεγκτοι στό θέμα αὐτόκαί πολλάκις αὐθαιρετοῦσαν κατά τῶν ὑποδούλων. Ὅταν οἱ Ρωμηοί κατόρθωναν νάφιλοδωρήσουν τόν τοπικό μπέη τότελειτουργοῦσε σχολεῖο ἐλεύθερο, ἀλλά καί αὐτόγιά λίγα χρόνια. Στήν συνέχεια ἐδημεύετο τό κτίριο καί τά παιδιά ἐστέλλοντο στόσπίτι τους. Καί καταλήγει ὁ Ράνσιμαν: "Γιά τούς πιό πολλούς Τούρκους ἡΠαιδεία τῶν ὑποδούλων φυλῶν ἦταν κάτι τελείως ἀνεπιθύμητο". Γι' αὐτές, λοιπόν, τίς δύσκολες περιπτώσεις καί ἰδίως γιά τούς δύο πρώτους πού σκοτεινούςαἰῶνες τῆς Τουρκοκρατίας χρειάσθηκε νά λειτουργήσουν καί τά Κρυφά Σχολειά.Ὁ παπάς ἤ ὁ καλόγερος λαμβάνοντας τίς κατάλληλες προφυλάξεις δίδασκαν στά παιδιάτοῦ χωριοῦ τά "κολλυβογράμματα" μέ διδακτικά ἐγχειρίδια τό Ψαλτῆρι καίτήν Ὀκτώηχο.
Στήν ἐποχή μας ἐμφανίσθηκαν ὁρισμένοι ἐρευνητές, οἱ ὁποῖοι ἀμφισβήτησαν τήν ὕπαρξηΚρυφοῦ Σχολειοῦ. Ἀφοῦ λειτούργησαν ὀνομαστά Ἑλληνικά Σχολεῖα ἐπί Τουρκοκρατίας,λένε, τί ἀνάγκη ὑπῆρχε γιά κρυφή ἐκπαίδευση; Προφανῶς λησμονοῦν τήν παρατήρησητοῦ Ράνσιμαν , ὅπως ἐπίσης θέλουν νά ἀγνοοῦν τό γεγονός ὅτι τά γνωστά σχολεῖατοῦ Γένους λειτούργησαν κυρίως μετά τό 1650. Στούς δύο πρώτους αἰῶνες τί γινόταν;Τούς διαψεύδουν ἐπίσης τά πάμπολλα τοπωνύμια σέ διάφορα μέρη τοῦ Ἑλληνισμοῦ πούἀναφέρονται στό Κρυφό Σχολειό. Στά Γιάννενα, στήν Ἀρκαδία, στή Μάνη, στήν Ἴο,στήν Κρήτη, στήν Βοιωτία καί ἀλλοῦ, ἀκόμη καί σήμερα δείχνουν οἱ ντόπιοι μοναστήριαἤ σπηλιές μέ τό ὄνομα Κρυφό Σχολειό. Τί συνέβη ἄραγε;Ἔπαθαν ὁμαδική παράκρουσηοἱ κάτοικοι ὅλων αὐτῶν τῶν τόπων καί προσεχώρησαν σέ ἕνα "μύθο" πούκαλλιεργεῖ ἡ Ἐκκλησία; Ἀλλά τήν πιό ἀποστομωτική ἀπάντηση στούς ἀρνητές τοῦΚρυφοῦ Σχολειοῦ δίδει ὁ Γάλλος δημοσιογράφος Ρενέ Πυώ στό βιβλίο του"Δυστυχισμένη Βόρειος Ἤπειρος"( ἑλλην. μετάφραση Ἀγόρως Λαζάρου, ἐκδ.Τροχαλία). Ὁ Πυώ ἐπεσκέφθη τό Ἀργυρόκαστρο τό 1913 μόλις εἶχε ἐλευθερωθεῖ ἀπό τόνἙλληνικό Στρατό. Ἐκεῖ λοιπόν γνώρισε δεκάδες Ἑλληνόπουλα , τά ὁποῖα τοῦ ὁμολόγησανὅτι ἔκαναν κρυφά μαθήματα ἐπειδή οἱ Τοῦρκοί ἀπηγόρευαν τήν διδασκαλία τῆς ἙλληνικῆςἹστορίας! Τοῦτο γινόταν στίς ἀρχές τοῦ 20 οῦ αἰῶνος. Σκεφθῆτε τί γινόταν σέ πολύπιό δύσκολα χρόνια.
Ἄλλωστε ἡ Ἐκκλησία δέν ἔχει ἀνάγκη ἀπό "κατασκευασμένους μύθους" γιάνά τονίσει τήν προσφορά της στήν Παιδεία τοῦ ὑποδούλου Γένους, διότι καί σέ ὅσαφανερά καί δημόσια σχολεῖα λειτουργοῦσαν ἡ παρουσία της ἦταν ἐμφανής καίκαθοδηγητική. Ὁ Ἀπόστολος Βακαλόπουλος στό βιβλίο του "Νέα Ἑλληνική Ἱστορία1204 -1985" (ἐκδ. Βάνιας, ιστ' ἔκδοση, Θεσσαλονίκη 1999) παρατηρεῖ: "Ἕνα ὁρόσημο στήν ἱστορία τῆς παιδείας ἐπί τουρκοκρατίας ἀποτελεῖ ἡ ἵδρυση τῆςΠτριαρχικῆς Σχολῆς, τῆς γνωστῆς ἀργότερα Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας ἤ Μεγάλης τοῦ ΓένουςΣχολῆς, ἀπό τόν πρῶτο Πατριάρχη μετά τήν Ἅλωση, τόν Γεννάδιο, στά 1454".Πρέπει νά θυμίσουμε ἐπίσης τήν δράση τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ ὑπέρ τῆς ἱδρύσεωςἑλληνικῶν σχολείων καθώς καί τήν ἵδρυση τῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς στήν Κύπρο, στίς ἀρχέςτοῦ 19ου αἰῶνος ἀπό τόν Ἀρχιεπίσκοπο καί μετέπειτα Ἐθνομάρτυρα Κυπριανό. Πρόκειταιγιά τό σημερινό Παγκύπριο Γυμνάσιο. Ἀλλά καί μόνο ἡ παρακολούθηση τῆς ΘείαςΛειτουργίας ἀπό τούς πιστούς ἦταν ἕνα συνεχές μάθημα ἑλληνικῆς γλώσσας, ἐνῷ τάκηρύγματα τῶν κληρικῶν μετέδιδαν μήνυμα ἐλπίδας καί Ἀναστάσεως. Ἡ ρίζα τῆς ΜεγάληςἸδέας δέν βρίσκεται μόνον στά δημοτικά ἄσματα, στούς θρύλους καί στίς παραδόσεις.Βρίσκεται καί στήν εὐχή "Χριστός Ἀνέστη, ἡ Ἑλλάς Ἀνέστη" πού ἀκουγότανὅταν γιόρταζαν τό Πάσχα οἱ ὑπόδουλοι Ἕλληνες.
3) Τό κοινοτικό σύστημα. Στήν διάρκεια τῆς τουρκοκρατίας οἱ αὐτοδιοικούμενεςκοινότητες τῶν Ρωμηῶν ἀπετέλεσαν τόν αὐτοφυῆ πολιτικό θεσμό τοῦ Γένους , καλλιέργησαντό δημοκρατικό φρόνημα καί βοήθησαν τούς ὑποδούλους νά ἀποφύγουν τήν μεγάλη ἀνάμιξητῶν Ὀθωμανῶν στά ἐσωτερικά τους. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔβαλε ἔντονη τήν σφραγίδατης στόν θεσμό. Στήν πράξη ἡ κοινότητα ἀποτελεῖ συνέχεια καί προέκταση τῆς Ἐνορίας.Μετά τήν Θεία Λειτουργία τῆς Κυριακῆς οἱ Χριστιανοί, ἔχοντας ἐπικεφαλῆς τόν Ἐπίσκοποἤ τόν ἱερέα, συγκεντρώνονται στόν αὐλόγυρο τοῦ Ναοῦ καί συζητοῦν, ἀποφασίζουν,ψηφίζουν. Οἱ κοινότητες ἐκφράζουν τήν δημοκρατική παράδοση τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίαςτοῦ Δήμου, ἀλλά καί τοῦ Συνοδικοῦ συστήματος, τό ὁποῖο τηρεῖ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία.Ἤδη ὑπό τήν ἐπίδραση τῆς Ὀρθοδοξίας ἀρχίζει ἡ ἀποκέντρωση μέ θεσμούς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως(μητροκωμία) στά χρόνια τῆς Ρωμανίας/Βυζαντίου, ὅπως φαίνεται καί ἀπό τήνομοθεσία τοῦ Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου. Τό πνεῦμα αὐτό βρίσκει ἐφαρμογή στῶνἙλλήνων τίς κοινότητες ἐπί Τουρκοκρατίας, ἀλλά καί στίς συντεχνίες πού ἄνθησανκατά τήν περίοιδο ἐκείνη. Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι στό καταστατικό τῆς συντεχνίαςτῶν Ἀμπελακίων Θεσσαλίας ὑπάρχουν συνεχεῖς ἀναφορές στό Εὐαγγέλιο, ἐνῶ ὡς συντάκτηςὑπογράφει ὁ Ἐπίσκοπος Πλαταμῶνος καί Λυκοστομίου Διονύσιος.
Καί σέ αὐτό τό θέμα κάποιοι ἀμφισβητίες προσπάθησαν νά μειώσουν τόν ρόλο τῆς ὈρθοδόξουἘκκλησίας καί παραδόσεως. Ἰσχυρίζονται ὅτι ὁ κοινοτικός θεσμός εἶναι ἔμπνευση τῶνὈθωμανῶν Τούρκων γιά νά συλλέγουν εὐκολώτερα τούς φόρους. Τότε, ὅμως, πῶς ἐξηγεῖταιἡ ἐπιτυχής λειτουργία τοῦ θεσμοῦ στούς Ἀποδήμους Ἕλληνες τῆς Δυτικῆς καί ἈνατολικῆςΕὐρώπης; Ἐκεῖ δέν ὑπῆρχαν Τοῦρκοι γιά νά ζητοῦν φόρους. Κι ὅμως οἱ κοινότητες τῶνἙλλήνων ἄνθησαν μέ ἐπίκεντρο πάντα τόν Ὀρθόδοξο Ναό καί τόν ἱερέα. Στήν Βιέννη,στήν Βενετία, στήν Τεργέστη, στό Λιβόρνο, στήν Ὀδησσό, στήν Νίζνα Οὐκρανίας, στότότε αὐστριακό Σεμλίνο-Ζέμουν (σήμερα προάστιο τοῦ Βελιγραδίου) καί σέ πολλά ἄλλαμέρη τῆς ξενιτιᾶς οἱ Ἕλληνες λόγιοι καί πραματευτάδες συγκεντρώνονται γύρω ἀπότήν Ἐκκλησία τους, ἱδρύουν κοινοτικούς θεσμούς ὅπως καί οἱ ὑπόδουλοι ἀδελφοίτους, διαβάζουν πατριωτικά κείμενα καί προετοιμάζουν μέ τόν τρόπο τους τήν Ἀνάστασητοῦ Γένους.
Καθ'ὅλην τήν διάρκεια τῆς δουλείας ὑπό τούς Ὀθωμανούς Τούρκους ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὑπῆρξεἕνα μεγάλο καί διαρκές σχολεῖο ἐλπίδας, ὑπομονῆς, πνευματικῆς ἀντιστάσεως, ἠθικῆςἐλευθερίας καί ἐθνικῆς ἀφυπνίσεως. Μόνον ἔτσι μποροῦσε νά ἐπιτευχθεῖ ἡΠαλιγγενεσία. Καί μόνον ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ βαθειά Πίστη τῶν πρωταγωνιστῶν τοῦ1821. "Μάχου ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος" ξεκινᾶ ἡ προκήρυξη τοῦ Ἀλ. Ὑψηλάντητόν Φεβρουάριο τοῦ 1821. "Ὅταν πήραμε τά ὅπλα εἴπαμε πρῶτα ὑπέρ Πίστεως καίὕστερα ὑπέρ Πατρίδος" βροντοφώναξε ὁ Θ. Κολοκοτρώνης στούς μαθητέςτοῦ πρώτου Γυμνασίου τῆς ἀπελευθερωμένης Ἀθήνας. Ἡ δέ προκήρυξη τοῦ ἘπισκόπουΣαλώνων Ἠσαῒα καί τοῦ Ἀθανασίου Διάκου ἔγραφε ὅτι ἀγωνίζονται "γιά τόνΧριστό καί γιά τόν Λεωνίδα" ! Ἐπί τέσσερις ἤ καί πέντε αἰῶνες ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησίαἦταν γιά τούς ὑποδούλους "τό πνευματικό πλάισιο μέσα ἀπό τό ὁποῖο ἐκφραζότανἡ ἐθνική τους συνείδηση, ὁλόκληρος ὁ κόσμος τους, πού ἔκλεινε μέσα του τό ἔνδοξοπαρελθόν καί τίς ἐλπίδες ἀπολυτρώσεως" γράφει ὁ Ἀπ. Βακαλόπουλος. Γι' αὐτάβασανίσθηκαν καί γι' αὐτά ἀγωνίσθηκαν οἱ πρόγονοί μας. Ἐμεῖς οἱ νεώτεροι ὀφείλουμενά μήν τούς διαψεύσουμε.
