ΗΑνάσταση στην εικονογραφία
Γράφει ο π. Βασίλειος Καλλιακμάνης
α)Στην εκκλησιαστική παράδοση οι ιερές εικόνες χαρακτηρίστηκαν «βιβλία τωναγραμμάτων». Διότι προφανώς μέσω της σχηματοποίησης, των χρωμάτων, τωναγιασμένων μορφών και των ιερών συνθέσεων αισθητοποιείται το μυστήριο τηςορθοδόξου πίστεως και καθίσταται οικείο και σε εκείνους που δεν έτυχαν κάποιαςμορφώσεως ή δεν έχουν τη δυνατότητα να διαβάζουν βιβλία. Αλλά και οι μορφωμένοιχρειάζονται τις εικόνες ως μέσα μύησης στην πίστη και τη ζωή, στο δόγμα και τοήθος της Εκκλησίας. Εξάλλου η προσέγγιση των θείων αληθειών δεν γίνεται μόνο μετη διάνοια αλλά με ολόκληρο το είναι του ανθρώπου, με όλα τα μέρη της ψυχής καιόλες τις σωματικές αισθήσεις.
β) Ο λαός του Θεού τιμά μειδιαίτερο σεβασμό τις εικόνες, τις οποίες λιτανεύει, διακοσμεί, προσκυνά,θυμιάζει και ανάβει σε αυτές καντήλι, επικαλούμενος τη βοήθεια των αγίων πουαυτές απεικονίζουν. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδος, όπως λ.χ. στη Σιάτιστα,την Ελασσόνα κ.α., διασώζεται η συνήθεια στις παραμονές κάποιας μεγάλης εορτήςή μετά από αυτήν να μεταφέρεται η εικόνα της Παναγίας και στα σπίτια τωνχριστιανών για ευλογία και αγιασμό. Η θερμή ικεσία των ανθρώπων, ότανσυνοδεύεται από αγνή και άδολη πίστη, έλκει τη θαυματουργική ενέργεια του Θεούμε αποτέλεσμα να γίνονται και θαύματα.
γ) Στη βυζαντινή εκκλησιαστικήπαράδοση δημιουργήθηκαν διάφοροι εικονογραφικοί κύκλοι: ο δογματικός κύκλος, ολειτουργικός κύκλος και ο εορταστικός ή ιστορικός κύκλος. Κάθε κύκλοςπεριλαμβάνει σειρά τοιχογραφιών και εικόνων, που τοποθετούνται σε συγκεκριμέναμέρη του ναού και έχουν ανάλογο συμβολισμό. Κεντρική θέση στον εορταστικό κύκλοκατέχει το Δωδεκάορτο, που ανοίγει με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου,περιλαμβάνει τα κύρια γεγονότα της ζωής του Χριστού και ολοκληρώνεται με τηνΠεντηκοστή και κάποτε με την Κοίμηση της Θεοτόκου.
δ) Η εικόνα της Αναστάσεωςανήκει στο Δωδεκάορτο και απαντά σε διάφορες εκδοχές. Όπως αναφέρουν οι ερευνητές,στην παραδοσιακή αγιογραφία η πραγματική στιγμή της Αναστάσεως ουδέποτεαπεικονίστηκε. Στα ευαγγέλια περιγράφονται οι μαρτυρίες των μαθητριών και τωνμαθητών για τη συνάντηση με το πρόσωπο του αναστάντος Κυρίου. Στηνεκκλησιαστική τέχνη ξεχωρίζουν τρεις παραστάσεις, που είναι και οισυνηθέστερες: Η πρώτη, η κατεξοχήν βυζαντινή, παρουσιάζει τον Χριστό στο Άδη ναελευθερώνει τον Αδάμ και την Εύα από τα δεσμά του θανάτου, αλλά και όλους τουςδικαίους που ανέμεναν εναγωνίως την έλευση του λυτρωτή.
ε) Κλασικό δείγμα της σύνθεσηςαυτής βρίσκεται στο παρεκκλήσιο της Μονής της Χώρας (φωτ.) στηνΚωνσταντινούπολη. Στην εν λόγω νωπογραφία ο Χριστός λευκοφορεμένος και μέσα σεφωτεινή δόξα δεσπόζει ως νικητής του θανάτου, έλκοντας τον Αδάμ και την Εύα απότα δεσμά του θανάτου. Στα χέρια και τα πόδια του διακρίνονται τα σημάδια από τακαρφιά της σταύρωσης. Επάνω υπάρχει η επιγραφή «Η ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ». Τόσο η επιγραφήαυτή όσο και οι χορείες των δικαίων που εικονίζονται, σαφώς παραπέμπουν στηνΑνάσταση όχι μόνο του Χριστού αλλά και ολόκληρου του ανθρωπίνου γένους. Στοκάτω μέρος εντός της σκοτεινής αβύσσου και μέσω από κρημνών βράχων κείτεταιαλυσοδεμένος ο θάνατος. Εικόνες με το ίδιο περίπου περιεχόμενο διασώζονται στηΜονή Σταυρονικήτα (Θεοφάνης, 16ος αι.), στα Μετέωρα κ.α.
στ) Ο δεύτερος τύπος εικόνας,που είναι και αυτή βυζαντινή, στηρίζεται στα ευαγγέλια (βλ. Ματθ. 28,4).Παρουσιάζει άγγελο ενδεδυμένο στα λευκά να κάθεται πάνω στη βαριά πλάκα πουκάλυπτε τον τάφο του Χριστού και να δείχνει στις έντρομες μυροφόρες το κενόμνήμα. Το μνήμα βρίσκεται μέσα σε σκοτεινή σχισμή ενός βράχου. Στο επάνω μέροςτης εικόνας υπάρχει η επιγραφή, «ΙΔΕ Ο ΤΟΠΟΣ ΟΠΟΥ ΕΚΕΙΤΟ Ο ΚΥΡΙΟΣ». Σε άλλεςεικόνες υπάρχει η επιγραφή: «Ηγέρθη ουκ έστιν ώδε». Οι πιο χαρακτηριστικέςεικόνες του τύπου αυτού διασώζονται στη Ιερά Μονή Μιλέσεβα της Σερβίας (1235μ.Χ.) και στην Ιερά Μονή Σταυρονικήτα του Αγίου Όρους, που είναι έργο τουΘεοφάνη (1546 μ.Χ.)
ζ) Ο τρίτος τύπος εικόναςπροέρχεται από την Αναγέννηση της Δύσεως και απαντά κυρίως στα Επτάνησα, αλλά καισε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Ο Χριστός απεικονίζεται να εξέρχεται του τάφουκρατώντας κόκκινο λάβαρο ως σύμβολο της νίκης. Οι φυλάσσοντες τον τάφοστρατιώτες έντρομοι πέφτουν κάτω ή κοιμούνται. Η εικόνα της Αναγεννήσεως,γράφει η Μαρίνα Σκλήρη, εμπνέει την ιδέα της πρόσκαιρης νίκης πάνω στον θάνατο.Η Ανάσταση είναι θέμα της θαυματουργικής δύναμης του Χριστού και η συμμετοχήτου ανθρωπίνου στοιχείου στη σύνθεση, στα πρόσωπα των στρατιωτών, είναι ότι ηνίκη αυτή τους συντρίβει με την επιβολή του θαύματος. Ενώ η Ανάσταση τουΧριστού στην ορθόδοξη παράδοση είναι άρρηκτα συνδεμένη με την ανάσταση του Αδάμκαι της Εύας. Στη μία διακρίνεται η δύναμη και το θαύμα, στην άλλη η ελεύθερησχέση και κοινωνία της αγάπης του Χριστού και των Αγίων του, όπως στη θαυμάσιασύνθεση της Μονής της Χώρας.
Μακεδονία/14/04/2012
