Ο Α’ Βαλκανικός πόλεμος δεν έληξε με την είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη. Στις 2 Νοεμβρίου το ελληνικό ναυτικό -εν μέσω ψαλμών, δοξολογιών αλλά και ομοβροντιών- θα υψώσει εσπευσμένα τη γαλανόλευκη στον Άθω, γιατί και εκεί έσπευδε ο βουλγαρικός στρατός...
Επιμέλεια αφιερώματος, εισαγωγή: Στέλιος Κούκος skoukos@makthes.gr
Μπορεί οι Έλληνες, όπως γράφει η μεγάλη κυρία της βυζαντινολογίας Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, να μην μπόρεσαν να απελευθερώσουν την κοιτίδα του γένους και πρωτεύουσά τους, δηλαδή την Κωνσταντινούπολη, εντούτοις λίγες μέρες μετά την είσοδο του ελληνικού στρατού στη βυζαντινή συμβασιλεύουσα, τη Θεσσαλονίκη, το ελληνικό ναυτικό στις 2 Νοεμβρίου του 1912 απελευθέρωσε την πνευματική πρωτεύουσα του ελληνισμού αλλά και του ευρύτερου ορθόδοξου γένους, το Άγιον Όρος.
Ο Άθως ήταν ο ενοποιός χώρος παραδοσιακής συμβίωσης για όλους τους βαλκανικούς λαούς, για τους ομόδοξους της Ρωσίας και της Γεωργίας, για τους απανταχού ορθόδοξους. Η ορθόδοξη χριστιανική ουτοπία ήταν λοιπόν ένα γεγονός, και μάλιστα εν τόπω, στην αθωνική χερσόνησο, η οποία στα χρόνια της απελευθέρωσης μετρούσε ήδη 950 χρόνια συνεχούς οργανωμένου μοναστηριακού βίου. Γιατί ως τόπος άσκησης υπήρχε πολύ πριν το 963, οπότε ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης με τη συνδρομή του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά έκτισε στον Άθωνα το πρώτο μεγάλο μοναστήρι, τη Μεγίστη Λαύρα.
Από τότε όμως το Άγιον Όρος άρχισε σταδιακά να μεταβάλλεται σε πνευματική ενδοχώρα και πρωτεύουσα του Βυζαντίου, αφού και οι βυζαντινοί αυτοκράτορες έδειξαν ιδιαίτερη εύνοια προς αυτό. Γνωστή είναι η ρήση του αγιορείτη γέροντα Παϊσίου πως το Βυζάντιο δημιούργησε το Άγιον Όρος.
Από το Άγιον Όρος ο συμπολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1360) θα απαντήσει στον καλαβρό μοναχό Βαρλαάμ (1290-1348) για τον ιδιότυπο μανιχαϊσμό του, με τον οποίο προβάλλει την προτεραιότητα του νου και του διανοητικού φιλοσοφικού στοχασμού για τη γνώση του Θεού. Στη φιλονικία αυτή, που θα χαρακτηριστεί ως "ησυχαστική έριδα", θα εμπλακούν τα καλύτερα μυαλά της εποχής αλλά και ο λαός. Ο αγιορείτης Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, έχοντας ιδιαίτερα σημαντική φιλοσοφική κατάρτιση αλλά και ασκητική εμπειρία, θα απαντήσει στον Βαρλαάμ και θα μας σώσει από την επικράτηση της νοησιαρχίας και της "λογικής", κι έτσι ο Θεός θα παραμείνει προσιτός, μεθεκτός και κοινωνήσιμος για όλους, ακόμη και για τις απλές αλλά εγκάρδιες ψυχές.
Από το Άγιον Όρος ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779) ως δεύτερος Απόστολος Παύλος με τις περιοδείες του θα επανευαγγελίσει τον σκλαβωμένο ελληνισμό και θα κτίσει πάμπολλα ελληνικά σχολεία για να σώσει το γένος από την εξαχρείωση.
Μια δεύτερη έριδα μέσα στους κόλπους της εκκλησίας θα προκύψει μέσα στο ίδιο το Άγιον Όρος. Πρόκειται για την "περί των μνημοσύνων έριδα", η οποία τελικά θα αποτελέσει αφορμή για τη "Φιλοκαλλική Αναγέννηση", η οποία ως ένα ευρύτερο ρεύμα θα επηρεάσει όλη τη Βαλκανική χερσόνησο αλλά και τη Ρωσία. Ο Ντοστογιέφσκι αλλά και ο Παπαδιαμάντης είναι παιδιά των Κολλυβάδων, όπως ειρωνικά αποκάλεσαν τους παραδοσιακούς αναγεννητές της εκκλησίας και του πολιτισμού μας.
Το Άγιον Όρος δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει ως φως και να φωτίζει πνευματικά και πολιτισμικά. Μπροστά στις τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνου και του Θεοφάνη του Κρητός, ο νους κατεβαίνει στην καρδιά και κατανύσσεται.
Αλλά ας κλείσουμε με τον γέροντα Παΐσιο, ο οποίος, παρά τις δικές του σοβαρές ασθένειες, για ολόκληρες δεκαετίες υποδεχόταν με ξεχωριστή αγάπη και εγκαρδιότητα τα αδιέξοδα, τους πόνους, τις αστοχίες και τις ποικίλες αρρώστιες μας, σωματικές, ψυχικές και πνευματικές, σκορπώντας απλόχερα περισσή ζωή και χαρά. Ο αγιορείτης γέροντας λοιπόν, συμπλήρωσε τη φράση που αναφέραμε πιο πάνω λέγοντας πως αν το Άγιον Όρος κρατήσει, μπορεί να δημιουργήσει ξανά το Βυζάντιο.
