Νέον Πρόγραμμα Σπουδῶν
Διὰ τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν εἰς τὸ Δημοτικόν καὶ τὸ Γυμνάσιον
Τὸ θέμα ἀπροσδοκήτως καὶ χωρίς Συνοδικήν Ἀπόφασιν περιελήφθη εἰς τὴν Ἡμερήσιαν Διάταξιν τῆς 5-11-2012 «ὑποβολή εἰσηγήσεως περί τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν» ὑπό τοῦ Συνοδικοῦ Μητροπολίτου Μεσσηνίας κ. Χρυσοστόμου. Ἀγνοῶν τὸ γεγονός, ἐξ ἀφορμῆς μόνον τῶν ὡς κατωτέρω, ἐκτιθεμένων, εἶχον συντάξει τὸ ἀκόλουθον κείμενον, τὸ ὁποῖον, ἀφοῦ ἐζήτησα τὴν ἄδειαν, ἀνέπτυξα ἐνώπιον τῆς Συνόδου μετά τὴν Εἰσήγησιν.
Πολλαί καί ἐκ πολλῶν ἀφετηριῶν αἱ ἀφορμαί διά νά ἐπικεντρωθῇ τό ἐνδιαφέρον ὅλων εἰς ὅσα «πιλοτικῶς» σχεδιάζονται καί ἀνέπαισθήτως, ὡς ἐν σχεδίῳ, εἰσάγονται καί παγιώνονται εἰς τόν εὐαίσθητον χῶρον τῆς ἀγωγῆς καί παιδεύσεως τῶν ἑλληνοπαίδων διά τῆς διδασκαλίας τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν. Ἐπισημαίνω, ὡς ἀκολούθως :
1. Τό ἀπό 4-7-2012 πρός τήν Ἱεράν Σύνοδον πολυσέλιδον Ὑπόμνημα τοῦ κ. Ἡρακλέους Ρεράκη, καθηγητοῦ τῆς Παιδαγωγικῆς – Χριστιανικῆς Παιδαγωγικῆς εἰς τήν Θεολογικήν Σχολήν τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, διά τοῦ ὁποίου ἀσκεῖται κατά τρόπον συστηματικόν καί ἀντικειμενικόν, αὐστηρά καί ἀρκούντως πειστική κριτική ἐπί τοῦ θέματος «Νέο πιλοτικό Πρόγραμμα Σπουδῶν στα Θρησκευτικά καί Ὁδηγός Ἐκπαιδευτικοῦ» διά τήν διδασκαλίαν τοῦ μαθήματος εἰς τό Δημοτικόν καί τό Γυμνάσιον. Ἀληθῶς συγκλονιστικά και ἀνησυχητικά ὅσα ἐπισημαίνονται εἰς τό πρός ὅλους ἡμᾶς σταλέν ὑπόμνημα. Τεκμηριωμέναι θεολογικαί καί παιδαγωγικαί θέσεις, σαφεῖς ἀπόψεις, ἐντυπωσιακαί ἐπισημάνσεις διά τήν λειτουργίαν θεσμῶν και δράσεως τῶν πρωταγωνιστῶν του προσώπων, πού χωρίς ἐπίσημον ἐκκλησιαστικήν παρέμβασιν, συνεχίζεται διά δεύτερον ἔτος το μεταρρυθμιστικόν κατ᾿ οὐσίαν πλήρως ἀνατρεπτικόν πιλοτικόν αὐτό Πρόγραμμα. Δέν γνωρίζω ἄν τό ἐμπεριστατωμένον ἐν λόγῳ Ὑπόμνημα ἐμελέτησε, ἔκρινεν καί ἐν συνεχείᾳ ἔλαβε ἀποφάσεις ἡ προλαβοῦσα Διαρκής Ἱερά Σύνοδος.
2. Τήν συλλεκτική, πολυσέλιδον (σσ. 312, σχ. Α4), πρόσφατον (Ἰούλιος 2012) ἔκδοσιν τῆς Ἑνώσεως Θεολόγων Νομοῦ Λέσβου – Παραρτήματος τῆς Πανελληνίου Ἑνωσεως Θεολόγων – τιτλοφορουμένην: «Συλλογή Κριτικῶν ἄρθρων γιά τά νέα (πιλοτικά) Προγράμματα Σπουδῶν τοῦ Μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν». Τό ἐντυπωσιακόν εἰς τον ὀγκώδη αὐτόν τόμον δέν εἶναι μόνον τό περιεχόμενον του, πού φωτίζη ὅλες τίς πτυχές τοῦ μεταρρυθμιστικοῦ ἤ ὀρθότερον, ἐκ θεμελίων ἀνατρεπτικοῦ καινοφανοῦς αὐτοῦ Προγράμματος. Περισσότερον προκαλεῖ τό ἐνδιαφέρον, ὁ μακροσκελής κατάλογος ὅλων ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι μέ τήν συστηματικήν κριτικήν των, τά σχόλια, τίς τεκμηριωμένες ἀπόψεις καί τήν καταγεγραμμένην γνῶσιν καί πεῖραν των ἀνατρέπουν, ὅσα ἐπικαλοῦνται οἱ εἰσηγηταί καί ὑποστηρικταί τοῦ ἐγχειρήματος και τῶν λόγων πού ὡδήγησαν εἰς αὐτό, χωρίς, ἐξ ὅσων γνωρίζω, προηγούμενον διάλογον καί συμπροβληματισμόν μετά τῶν θεσμικῶν κατά παράδοσιν καί κατά νόμον συνομιλητῶν. Πολλοί Συνεπίσκοποι, Ἡγούμενοι καί Κληρικοί, Καθηγηταί Πανεπιστημίων, ὅλες σχεδόν οἱ κατά τόπους Ἑνώσεις – καί ἡ Πανελλήνιος – Θεολόγων, Ἀνώτατοι Δικαστικοί, Δημοσιογράφοι κ.ἄ., λειτουργοί καί διάκονοι τῶν Γραμμάτων καί τῆς Παιδείας ἐπιφυλάσσονται καί, ἐν τέλει, ἀπορρίπτουν τίς εἰσηγήσεις τῶν«ἐμπειρογνωμόνων τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου», οἱ ὁποῖες ὑπό το «πιλοτικόν» καινοφανές μόρφωμα, ὁδηγοῦνται εἰς τὴν πλήρη ἐφαρμογήν καί τήν παγίωσιν καί τοῦ περιεχομένου καί τοῦ τρόπου διδασκαλίας τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν εἰς τά Σχολεῖα τῆς Ἑλληνο- Ὀρθοδοξίας.
3. Τό εἰδικόν ἀφιέρωμα, ἐπίσης, τοῦ Δελτίου τῆς Πανελληνίου Ἑνώσεως Θεολόγων «Κοινωνία» (τ.2 Ἀπριλίου – Ἰουνίου 2012) μέ τίτλον «Τό Νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν στά Θρησκευτικά Δημοτικοῦ – Γυμνασίου. Στοιχεῖα Κριτικῆς – Συμπεράσματα» τοποθετεῖται μέσα εἰς τὰ ἴδια και ὅμοια πλαίσια μὲ τὸ προηγούμενον. Ἡ ἐκλογή τῶν κειμένων συνεχίζεται, προστιθεμένων τῶν νέων κριτικῶν κειμένων, ὅσων ἀσχολοῦνται μέ το θέμα αὐτό.
Ἐνδιαφέρουν, ἀσφαλὼς, πολύ τά ἑπόμενα, πού μεταφέρονται ἀπό τήν προτασσομένη «ἀφιέρωση» εἰς τήν περιοδική ἔκδοσιν τῶν Θεολόγων Ἐκπαιδευτικῶν. Κινοῦνται πρός τήν κατεύθυνσιν «ὅλοι οἱ ἔχοντες λόγο καί εὐθύνη γιά τήν πορεία τῆς Ἑλλάδος μας καί νά ἐνημερωθοῦν σχετικά καί νά ἀγωνιστοῦν γιά μιά ζωή σωστή, πλήρη, ὁλοκληρωμένη, γνήσια και ἀληθινά ὀρθόδοξη χριστιανική ἐκπαίδευση πού πρέπει νά προσφέρεται στά παιδιά μας. Γιά τήν ποιότητα τῆς ἴδιας τῆς ζωῆς τους».
4. Εἰς τάς ἀφορμάς συγκαταλέγονται καί οἱ λόγοι τοῦ Μακαριωτάτου Προέδρου καί αἱ ἐπιτυχεῖς παρατηρήσεις πού ἔγιναν κατά τήν ἐκδήλωσιν τῆς προσφάτου ἀνακηρύξεώς του εἰς ἐπίτιμον Δημότην εἰς τήν Πέλλα Γιαννιτσῶν. Ἐκκινῶν ἀπό τήν θεμελιώδη ἀρχήν τῆς συνεργασίας Ἐκκλησίας καί Πολιτείας, τή συνεργασία ὅλων τῶν φορέων, προβάλλοντάς την ὡς «τό μοναδικόν φάρμακον πού θά ἠμποροῦσε να βοηθήσῃ αὐτήν τήν ὥρα τούς ἀρρωστημένους θεσμούς, τήν κρίση, ἡ ὁποία μᾶς ταλαιπωρεῖ ὅλους», συνεπέρανεν, ὅτι προέχει ἡ ἐπιστροφή εἰς τήνπαράδοσιν καί τό ἀσφαλές μέσον εἶναι ἡ Ἐκπαίδευσις, διά να καταλήξῃ: «Μέ τό νά εἶναι μία ὥρα τά θρησκευτικά περισσότερο στο σχολεῖο, οὔτε ἐμεῖς νομίζουμε ὅτι θά σώσουμε τόν κόσμο καί την Ἐκκλησία, ἀλλά οὔτε κι ἐσεῖς, μέ μία ὥρα, ἄν τήν ἀφαιρέσετε και προσθέσετε ἀντ᾿ αὐτῆς μία ὥρα θεάτρου ἤ κάτι ἄλλο, θά κερδίσετε τον πολιτισμό» (ἀπό τίς ἐφημερίδες τῆς Δευτέρας 22 Ὀκτωβρίου 2012).
5. Εἰς τά ὅσα ἐπισημαίνονται συμβάντα, γύρω ἀπό τό θεμελιῶδες θέμα τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν εἰς τήν Πρωτοβάθμιον και Δευτεροβάθμιον Ἐκπαίδευσιν, τήν, ὅπως προβάλλεται, ἀγωνίαν ὅλων τῶν ἐκπαιδευτικῶν παραγόντων τῆς Πολιτείας μας, τήν πλήρη (ἴσως εἶναι και εὔχομαι νά εἶναι λανθασμένος αὐτός ὁ προσδιορισμός) σιωπήν και ἀπουσίαν τῆς Ἐκκλησίας, τῶν Συνοδικῶν Ὀργάνων Αὐτῆς (ἐπαναλαμβάνω ἐξ ὅσων τοὐλάχιστον περιῆλθον εἰς γνῶσιν μου), εἴτε με τήν μορφήν κειμένων ἐπισήμων, εἴτε ὡς Δελτίων Τύπου ἤ Ἀνακοινωθέντων τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου, ἦλθαν να μεγιστοποιήσουν τόν προβληματισμόν μου ἐκ τῆς σιωπῆς ἤ ἀπουσίας ὑπευθύνου λόγου τοῦ Διαρκοῦς Διοικητικοῦ Ὀργάνου τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ ἀσκοῦντος, μάλιστα, συγκεκριμένας ἁρμοδιότητας, ὡς αὐταί περιγράφονται εἰς τόν Καταστατικόν Χάρτην: «Ἡ Δ.Ι.Σ. … ε) Παρακολουθεῖ τό δογματικόν περιεχόμενον τῶν διά τά Σχολεῖα Στοιχειώδους καί Μέσης Ἐκπαιδεύσεως προοριζομένων διδακτικῶν βιβλίων τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν» (ἐδαφ. ε´, παράγρ. 1, ἄρθρον 9 τοῦ νόμου 590/1977).
Ἐξ ἀφορμῆς, λοιπόν, τῶν προαναφερθέντων καί πρός την ἐπιβεβλημένην, ὑπεύθυνον καί συγκεκριμένην περί τοῦ πρακτέου προσβλέπων Συνοδικήν ἐνέργειαν, θά ἐτολμοῦσα νά παρακαλέσω ὅπως :
α. Διά λόγους συνεχείας καί συνεπείας πληροφορηθῶμεν, ἄν τό θέμα συνεζητήθη εἰς τήν Διαρκῆ Ἱεράν Σύνοδον προηγουμένων Περιόδων, ἄν ἐλήφθησαν ἀποφάσεις καί ποῖον τό περιεχόμενόν τους καί ἄν ἐφηρμόσθησαν ἤ παραμένουν ἀνεκτέλεστοι.
β. Ἀνεξαρτήτως τῆς προηγουμένης ἐπισημάνσεως καί ἐπειδή τό θέμα ἐξακολουθεῖ νά μένῃ ἀνοικτόν καί νά προκαλῇ ἀνησυχίας εἰς τόν χῶρον τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Σχολείου, μελετήσωμεν εἰς βάθος τό ζήτημα καί να ὑπάρξη σαφής τοποθέτησις τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου. Δέν εἶναι πρόσφορος ὁ ἰσχυρισμός πού ἐνίοτε προβάλλεται, ὅτι δέν ἐπιτρέπεται να ἀναθεωροῦμεν ληφθείσας ἀποφάσεις. Ὅταν αὐταί δέν εἶναι γνωσταί, ὅταν ἡ δυναμική, λόγῳ τῆς ἐξαιρετικῆς σημασίας τοῦ θέματος, ἐντείνεται, ὅταν ὁ διάλογος καλά κρατῇ μέ τήν ἐπίκλησιν ἐπιχειρημάτων θεολογικῶν και ἐκκλησιαστικῶν, μή ἐπιδεχομένων ἀντίκρουσιν ἤ ἀνατροπήν, παρά μόνον τήν θέλησιν τοῦ ἀσκοῦντος πολιτικήν ἐξουσίαν καί ἁρμοδιότητα, τό χρέος τῶν Συνοδικῶν καθίσταται ἐπάναγκες καί ἡ ὁμολογία ἀπαραίτητος διά τήν κατίσχυσιν τῶν ὑγειῶν ἐκπαιδευτικῶν ἀρχῶν καί τοῦ ἀληθοῦς, καλοῦ καί ὡφελίμου τῶν νέων καί τῆς δοκιμαζομένης συγχρόνου κοινωνίας.
γ. Στηρίξωμεν καὶ ἐνισχύσωμεν τά κείμενα ἐκείνων ποὺ γράφουν σχετικῶς, ἐμπνεόμενοι ἀπό τήν ἑλληνορθόδοξον ἐκπαιδευτικήν παράδοσιν καὶ ἀπορρίψωμεν τὶς μνημονευόμενες καί δημοσιοποιούμενες θέσεις και λόγους τῶν πρωτεργατῶν «ἐμπειρογνωμόνων» τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου ἐπωνύμως, αἱ ὁποῖαι, τώρα πού τίς πληροφορούμεθα, προκαλοῦν ἀντίλογον καί ἀντίδρασιν σοβαράν. Ὅταν ἐπαναλαμβάνωνται ἐπώνυμοι ἰσχυρισμοί διά «τεταμένας σχέσεις Ἐκκλησίας καί Πολιτείας ἀπό τή μεταπολίτευση ὡς τίς μέρες μας», διά «προοπτική τοῦ χωρισμοῦ (Ἐκκλησίας – Πολιτείας) ἀργή ἀλλά σταθερή ὡς ἱστορική μοίρα τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ», διά τό ἐνδεχόμενο ὅτι «μία τέτοια ἐξέλιξη θά σημάνει καί τό τέλος τῶν ἱστορικῶν προνομίων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στην Ἑλλάδα καί σαφῶς τό κλείσιμο τοῦ ἱστορικοῦ κύκλου τῶν θρησκευτικῶν ὡς ὁμολογιακοῦ μαθήματος» καί ἀκόμη ὅτι «Τό πρόβλημα τοῦ μαθήματος εἶναι ὁ ὁμολογιακός χαρακτήρας του. Τό μάθημα ἔχει κατηχητικό χαρακτῆρα, εἶναι μονοφωνικό ὡς ἐκ τῆς φύσεώς του καί συνεπῶς δεν ἀνταποκρίνεται στήν ἀνάγκη μιᾶς ἐλεύθερης πλουραλιστικῆς κοινωνίας» (Στ. Γιαγκάζογλου «Τό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν στή δημόσια Ἐκπαίδευση» Ἀνάλεκτα ΙΙΙ, σελ. 3 καί 5). Τώρα ἀνακάλυψεν την πολυπολιτισμικότητα καί τόν πολυθρησκειακόν χαρακτῆρα τῆς Χώρας μας ὁ ἐπί σειράν ἐτῶν Σύμβουλος τοῦ Παιδαγωγικοῦ Ἰνστιτούτου; Καί θά ἦσαν ἀνεκτά ὅσα ἀπό τήν ἐλευθέραν θρησκευτικήν συνείδησιν ὑπαγορεύονται, ἀλλά πῶς συμβιβάζονται μέ τήν διευθυντικήν θέσιν του εἰς τήν «Θεολογίαν», τήν ἐπίσημον ἔκδοσιν τῆς τριμηνιαίας ἐπιστημονικῆς ἐκδόσεως τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος; Ἀσύμβατοι προσωπικαί ἀπόψεις πρός τήν ἀνατεθεῖσαν διακονίαν, τήν ὁποίαν σπουδαῖαι ἀκαδημαϊκαί προσωπικότητες ὑπηρέτησαν καί ἐκλέισαν.
δ. Μὴ παραλείψωμεν καὶ τὴν περίπτωσιν τοῦ κ. Ἀγγέλου Βαλλιανάτου, Διδάκτορος τῆς Θεολογίας καὶ Σολικοῦ Συμβούλου Θεολόγων. Συνέπραξε εἰς τὴν σύνταξιν τοῦ νέου Προγράμματος Σπουδῶν καί τοῦ Ὁδηγοῦ διά τόν ἐκπαιδευτικόν εἰς τά θρησκευτικά. Εἶναι δὲ ὁ ὑπεύθυνος διά τήν διοργάνωσιν καί τόν συντονισμόν τοῦ ἐπιμορφωτικοῦ προγράμματος τῶν ἐκπαιδευτικῶν, οἱ ὁποῖοι διδάσκουν τά θρησκευτικά εἰς τά σχολεῖα, τά ὁποῖα ἐφήρμοσαν πιλοτικά τό νέον Πρόγραμμα Σπουδῶν κατά τό σχολικόν ἔτος 2011 – 2012. Εἰς κείμενόν του (ἀπό τὸ εἰς τὴν διάθεσίν μου αὐτό κείμενον ἐλλείπει ἡ πρώτη σελίδα καί δι' αὐτόν τὸν λόγον ἀδυνατῶ νά παραθέσω τὴν βιβλιογραφικήν παραπομπήν), ὑποστηρίζει τό μεταρρυθμιστικόν ἐγχείρημα. Ἐπαναλαμβάνων καί δι᾿ αὐτόν τὴν παρατήρησιν διά τήν ἐλευθέραν ἐπιλογήν τῶν ἐκπαιδευτικῶν ἀπόψεων, θὰ ἐπισημειώσω ὅτι ἐνοχλοῦμαι, πληροφορούμενος ἀπό τον ἴδιο στό κείμενόν του ὅτι «ὡς ὑπεύθυνος γιά τήν ἐπιμόρφωση τῶν Θεολόγων καθηγητῶν καί καθηγητριῶν πού ἐπιμορφώθηκαν φέτος στο Διορθόδοξο Κέντρο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὑπό τήν αἰγίδα τοῦ Ἰνστιτούτου Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς». Δηλαδή ἡ Ἐκκλησία, προφανῶς ἀποδεχομένη τὴν πολιτικῶς ἐφαρμοζομένην ἐκπαιδευτικήν μεταρύθμισιν ἐπιτρέπει τὴν χρῆσιν χώρου Της διὰ τὴν ἐπιμόρφωσιν αὐτήν; Ἀνεπιτρέπτως ἀσυμβίβαστοι πρακτικαί.
Μακαριώτατε, Σεβασμιώτατοι,
Μετά τήν συνοπτικήν ἀπαρίθμησιν τῶν ἀφορμῶν διά τήν ἐνώπιόν Σας ἔκθεσίν των καί τήν ἐν συνεχεία διατύπωσιν αὐτονοήτων σχετικῶν παρακλήσεων καί ἐμμέσως ὑποβληθέντων αἰτημάτων, θά ἤθελα βαθυσεβάστως νά προτείνω :
i. Τήν ἀκριβῆ καί λεπτομερῆ ἐνημέρωσιν ἐπί τοῦ θέματος τοῦ συνεχιζομένου πιλοτικοῦ Προγράμματος Σπουδῶν εἰς τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν καί τόν Ὀδηγόν τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ. Τό ἐνδιαφέρον ἡμῶν νά ἐπικεντρωθῇ ἐπί τῶν συνεπειῶν καί τήν προβολήν ἀξιώσεως να ἐρωτᾶται ἡ Ἐκκλησία καί νά εἰσακούεται ὁ λόγος Αὐτῆς ἐπί τοῦ περιεχομένου τῆς διδασκομένης ὕλης, τοῦ ἀναλυτικοῦ δηλαδή προγράμματος τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν εἰς τά Σχολεῖα, ὅπως και εἰς τόν Καταστατικόν Χάρτην ὁρίζεται.
ii. Αἱ Συνοδικαί Ἐπιτροπαί α. ἐπί τῆς Χριστιανικῆς Ἀγωγῆς τῆς Νεότητος καί β. ἐπί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐκπαιδεύσεως, νά μελετήσουν ὅλας τάς πτυχάς του καί ἀκολούθως ἡ Διαρκής Ἱερά Σύνοδος νά λάβῃ τάς δεούσας ἀποφάσεις μετά πολλῆς περισκέψεως καί νά ὑλοποιήσῃ αὐτάς συνεργαζομένη μετά τῶν ἐπαϊόντων καί εἰδικῶν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Διοικήσεως καὶ τοῦ εὑρυτέρου ἐκπαιδευτικοῦ χώρου τῆς Μέσης Ἐκπαιδεύσεως καὶ τοῦ Πανεπιστημιακοῦ.
iii. Νά δώσωμεν τήν ἐκκλησιαστικήν ὁμολογίαν, ἐνισχύοντες τάς προσπαθείας τῶν διδασκάλων τῆς Θεολογίας, τῶν κοπιόντων και ἐργαζομένων τόν καλόν ἀγῶνα τῆς μορφώσεως καί ἀγωγῆς τῆς νεότητος, τῶν ἑλληνοπαίδων.
iv. Ἄν ταῦτα, τά ἄνευ ἀξιώσεων, ἀλλά μετά πολλοῦ ἐνδιαφέροντος προτεινόμενα, καί ὅσα ἡ ποιμαντορική εὐαισθησία καὶ ἡ ἔμφρων σύνεσις Ὑμῶν ἤθελεν προσθέσῃ, καλλιεργηθοῦν καί εἰς συγκεκριμένας ἀποφάσεις καταλήξουν, προητοιμασμένον ἀπό πᾶσαν πλευράν τό πελώριον τοῦτο ἐκπαιδευτικόν θέμα, τεθῇ ὑπό τήν τελικήν κρίσιν καί ἀπόφανσιν τῆς ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀρχῆς, τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, συμμορφούμενοι ἅπαντες πρὸς αὐτήν.
† ὁ Φιλίππων, Νεαπόλεως καὶ Θάσου
ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ