Μέγας Βασίλειος καί Γρηγόριος ὁ Θεολόγος:
Οἱ γνήσιοι Ἀδελφοί, φίλοι καί στυλοβάτες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἐπίσκοποι.
Οἱ γνήσιοι Ἀδελφοί, φίλοι καί στυλοβάτες τῆς Ἐκκλησίας μας Ἐπίσκοποι.
Μητροπολίτου Κυθήρων Σεραφείμ
Γιά τήν ὅσο τό δυνατόν καλύτερη καί πληρέστερη διεξαγωγή τοῦθέματος θά ἀκολουθηθῇ, μέ τή χάρι τοῦ Θεοῦ, ἡ ἑξῆς γραμμή πλεύσεως. Εὐσύνοπτηἀναφορά στήν ἱστορική τροχιά καί τήν προσωπικότητα τῶν δύο αὐτῶν ἁγίων Ἱεραρχῶνκαί στή συνέχεια ἡ παρουσίασίς των ὡς γνησίων Ἀδελφῶν, φίλων καί στυλοβατῶν τῆςἘκκλησίας μας.
1. Ὁ Ἅγιος Βασίλειος καί τόἀξιοθαύμαστο ὁδοιπορικό του
Γεννήθηκε τό 329/330 στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας. Ἔλαβετό ὄνομα τοῦ πατέρα του καί ἀμέσως παρεδόθη σέ φτωχή γνωστή οἰκογένεια τῆς Νεοκαισαρείαςτοῦ Πόντου γιά νά τόν μεγαλώσει.
Οἱ γονεῖς του Βασίλειος καί Ἐμμέλεια κατάγονταν ὁ πρῶτος ἀπό τόν Πόντο καί ἡδεύτερη ἀπ' τήν Καππαδοκία. Πλούσιοι γαιοκτήμονες μέ μεγάλα ὑποστατικά οἱγονεῖς τοῦ Βασιλείου. Ἐνωρίς ἀσπάσθηκαν τόν Χριστιανισμό. Γνώρισαν καλά τόνπερίφημο πρῶτο Ἐπίσκοπο Νεοκαισαρείας Γρηγόριο τόν Θαυματουργό. Τό 311ὑπέμειναν μέ θαυμαστή καρτερία τόν φρικτό διωγμό τοῦ Ρωμαίου αὐτοκράτοραΜαξιμίνου καί τελικά ἐδέχθησαν τόν στέφανο τοῦ μαρτυρίου. Κεντρική θέσι στήνοἰκογένεια κρατοῦσε ἡ γιαγιά τοῦ Μεγάλου Βασιλείου Μακρίνα. Ἦταν ταλαντοῦχοςγυναίκα, φορέας γνήσιας ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως καί πιστή μαθήτρια τοῦἁγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας τοῦ Θαυματουργοῦ, πού προμνημονεύσαμε.
Οἱ γονεῖς του Βασίλειος καί Ἐμμέλεια κατάγονταν ὁ πρῶτος ἀπό τόν Πόντο καί ἡδεύτερη ἀπ' τήν Καππαδοκία. Πλούσιοι γαιοκτήμονες μέ μεγάλα ὑποστατικά οἱγονεῖς τοῦ Βασιλείου. Ἐνωρίς ἀσπάσθηκαν τόν Χριστιανισμό. Γνώρισαν καλά τόνπερίφημο πρῶτο Ἐπίσκοπο Νεοκαισαρείας Γρηγόριο τόν Θαυματουργό. Τό 311ὑπέμειναν μέ θαυμαστή καρτερία τόν φρικτό διωγμό τοῦ Ρωμαίου αὐτοκράτοραΜαξιμίνου καί τελικά ἐδέχθησαν τόν στέφανο τοῦ μαρτυρίου. Κεντρική θέσι στήνοἰκογένεια κρατοῦσε ἡ γιαγιά τοῦ Μεγάλου Βασιλείου Μακρίνα. Ἦταν ταλαντοῦχοςγυναίκα, φορέας γνήσιας ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως καί πιστή μαθήτρια τοῦἁγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας τοῦ Θαυματουργοῦ, πού προμνημονεύσαμε.
Οἱ γονεῖς τῆς Ἐμμέλειας, οἱ πρόγονοι τοῦ Βασιλείου ἀπότήν μητέρα του, ἦσαν Καππαδόκες. Οἰκογένεια μεγαλοαστῶν καί γαιοκτημόνων. Πολλάμέλη της γνώρισαν τιμές, δόξες, πλούτη καί ἀνώτερες στρατιωτικοπολιτικέςθέσεις. Καί τό πιό σημαντικό: ὁ πατέρας τῆς Ἐμμέλειας ἀναδείχθηκε μάρτυρας τῆςἘκκλησίας, χωρίς δυστυχῶς νά σώζεται τό ὄνομά του. Τό πατρικό σπίτι τῆςἘμμέλειας - καί αὐτό εἶναι κάτι τό πολύ σπουδαῖο - ἀνέδειξε μέλη πού εἶχανἐπίδοσι στά γράμματα, ἀφοῦ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ὁμιλεῖ γιά ‹‹λόγωνλαμπρότητες ››(1).
Με αὐτά τά δεδομένα, ὁ ἀείμνηστος πλέον καί σεβαστόςὉμότιμος Καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ΣτυλιανόςΠαπαδόπουλος, ἀπό τίς ἀφηγηματικές βιογραφίες τοῦ ὁποίου, γιά τούς δύο Ἁγίουςμας, θά ἀντλήσω πολλά χρήσιμα στοιχεῖα, σημειώνει τά ἑξῆς: ‹‹Ἔτσι ὁμεγάλος βλαστός δύο λαμπρῶν οἰκογενειῶν κληρονόμησε τό ρητορικό του ταλέντο καίἀπό τίς δύο ρίζες, ἀφοῦ καί ὁ πατέρας του ἦταν συνήγορος καίρητοροδιδάσκαλος προπαντός ὅμως κληρονόμησε καί ἀπό τίς δύο οἰκογένειεςτήν ἀγάπη στό πνεῦμα, τήν ἀφοσίωση στήν Ἐκκλησία καί τήν ἡρωϊκή διάθεση τῶνμαρτύρων›› (2).
Τά παιδικά τουχρόνια, ὅπως μαρτυρεῖ ὁ ἴδιος ὁ Βασίλειος, τά πέρασε στό χωριό Ἄννησα (3),πού εὑρίσκετο μερικά χιλιόμετρα ἔξω ἀπό τήν Νεοκαισάρεια, μέ τήν οἰκογένεια τῆςτροφοῦ του, ἐνῶ οἱ γονεῖς του κατοικοῦσαν ἄλλοτε στή Νεοκαισάρεια, ὅπου ἐργάζονταν, ὁ πατέρας του καί ἄλλοτε στά Ἄννησα.
Ὅπως ἡἔλευσις τοῦ Βασιλείου στόν κόσμο συνδέεται μέ θαῦμα, κατά τήν μαρτυρία τοῦνεώτερου ἀδελφοῦ του Γρηγορίου Νύσσης (4), ἔτσι καί ἡ σωτηρία του ἀπόβαρειά καί θανατηφόρα ἀρρώστεια στά παιδικά του χρόνια ὀφείλεται σέ θαῦμα (5).Ἡ πρώτη κατηχήτρια τοῦ Βασιλείου καί τῆς ἀδελφῆς του Μακρίνας ἦταν ἡ γιαγιάΜακρίνα. ‹‹Ἡ διδασκαλία καί ἡ θεολογία τῆς γερόντισσας Μακρίνας ἦταν οἱμνῆμες της: ἱστορίες τῆς πρώτης Ἐκκλησίας τοῦ Πόντου, ἀγῶνες καί κακουχίες γιά τήν πίστη, τά φλογερά κηρύγματα καί τά θαύματα τοῦ πρώτουἘπισκόπου τῆς Νεοκαισαρείας Γρηγορίου›› (6). Τά ‹‹πρῶτα›› γράμματατῆς ἡλικίας του ἔμαθε ὁ Βασίλειος κοντά στόν πατέρα του. ‹‹Σχολεῖο ἤθους καίἀρετῆς ἦταν γιά τό νεώτερο μαθητή ὁ ἴδιος ὁ πατέρας του , τόν ὁποῖο ἄρχισεγρήγορα νά μιμεῖται›› (7). Τό δεύτερο στάδιο τῆς μορφώσεως, ἡ ‹‹ἐγκύκλιοςπαιδεία›› μέ τά σύγχρονα μέτρα, πραγματοποιήθηκε στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας,την ‹‹λόγων μητρόπολιν›› , ὅπως τήν χαρακτηρίζει ὁ φίλος του Γρηγόριος ὁΘεολόγος (8), ἀπό τό 342 περίπου μέχρι τό καλοκαίρι τοῦ 346 μ.Χ. Ἐκεῖ,στό σχολεῖο τῆς Καισάρειας γνωρίσθηκε καί συνδέθηκε μέ τόν Γρηγόριο. Οἱδύο νέοι, ‹‹σύντροφοι τώρα σπουδῶν, θά γίνουν ἀργότερα ἐπιστήθιοι φίλοι καίσυναθληταί στό στίβο τῆς Ὀρθοδοξίας ›› (9).
Μετά τήνβασική παιδεία πού πῆρε στήν Καισάρεια ἔρχεται τον Σεπτέμβριο, ἴσως, τοῦ 346στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου, ὅπως σημειώνει ὁ Θεολόγος Γρηγόριος, σέ μικρόχρονικό διάστημα ὁ ταλαντοῦχος σπουδαστής ἐπῆρε ὅ,τι καλύτερο ὑπῆρχε (10) μαθητεύσας στόν Λιβάνιο, τόν πιό μεγάλο δάσκαλο καί τόν πιό ἱκανό ρήτορατῆς ἐποχῆς ἐκείνης.
Γύρισε πίσωστήν πατρίδα του καί τό ἔτος 350 ἤ 351 ἔφθασε μέ πολλή λαχτάρα καί δίψα γιά μάθησιεἰς «Ἀθήνας τάς χρυσᾶς» (11) . Στήν πόλη αὐτή πού ἦταν «λόγωνἔδαφος» (12), δηλαδή κατοικία τῆς ἐπιστήμης. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁΘεολόγος λέγει ὅτι στέλνεται ἐδῶ ἀπό τόν Θεό καί τήν ἀπληστία τῆς γνώσεως (13) καί δίνει πολλές πληροφορίες γιά τή ζωή τῶν φοιτητῶν στήν Ἀθήνα, γιάτήν σχέσι καί τή θεία φιλία του μέ τόν Βασίλειο, γιά τό εἶδος τῶν σπουδῶν πούἔκαναν ἐκεῖ ἐπί πέντε ὁλόκληρα χρόνια κ.ἄ.
Μετά τίςπενταετεῖς εὐδόκιμες ἀνώτερες σπουδές του στή Φιλοσοφία καί τή Ρητορική, τήνἈριθμητική καί τήν Γεωμετρία, τήν Ἀστρονομία καί τήν Μουσική καί μάλιστα στήνἸατρική, ὁ Βασίλειος, ἀφήνοντας στήν Ἀθήνα τόν Γρηγόριο, ἐπέστρεψε στήνἀγαπημένη του Καππαδοκία καί οἱ οἰκεῖοι του τόν ὑπεδέχθησαν ἐγκάρδια,μᾶλλον στά Ἄννησα τῆς Νεοκαισαρείας.
Στήν ὑποδοχήἦταν παροῦσα καί ἡ Μακρίνα, ἡ ἀσκήτρια μεγαλύτερη ἀδελφή του, ἡ ὁποίαχωρίς περιστροφές τοῦ εἶπε ὅτι ἦταν «ὑπερφυῶς ἐπηρμένος» (14),δηλ. πώς παρά ἦταν ὑπερήφανος γιά τήν παιδεία του καί ἐγωϊστής. Οἱ σκληρέςἀδελφικές παρατηρήσεις τῆς Μακρίνας, οἱ συμβουλές τῆς ὁσίας γιαγιᾶς τουΜακρίνας, οἱ σιωπηλές προτροπές τῆς ἁγίας μητέρας του Ἐμμέλειας, οἱ ὑποσχέσειςπού ἔδωσαν ἀμοιβαῖα στήν Ἀθήνα ὁ Βασίλειος καί ὁ Γρηγόριος γιά βίο ἀσκητικό,ἀκόμη καί ἡ προσπάθεια τοῦ Εὐσταθίου Σεβαστείας νά τόν προσελκύση στόν Μοναχισμό,«ὅλα αὐτά μαζί ὀρθώθηκαν ἔξαφνα καί πάλευαν στό νεανικό στῆθος. Πάσχιζαν τόνἀφανισμό τῆς φυσικῆς κλίσης τῆς κλίσης γιά τόν ὄμορφο λόγο, τήνρητορεία, τά γράμματα... Τί θά ἔκανε τώρα; Θά γινόταν διάκονος τῆς ἀληθείας ἤτῆς ρητορείας; Ἦσαν ἀκόμη καί τά δυό πολύ μεγάλα μέσα του, ἔστω καί ἄν ἔκλινεπρός τό πρῶτο» (15).
Καί ὁ ἴδιος ὁδάσκαλός του Λιβάνιος, ὁ πιό μεγάλος ρήτορας τῆς ἐποχῆς, ἀντιλήφθηκε ὅτι ὁμαθητής του Βασίλειος δέν θά γινόταν οὔτε δικηγόρος, οὔτε καθηγητής τῆςρητορικῆς. «Τόν κέρδισε ἡ φιλοσοφία, εἶπε, ὄχι ὅμως ἡ παλιά, μά ἡκαινούργια, ἡ ἄσκηση (16). Ἔτσι λεγόταν ἡ ἄσκηση στά χρόνια του.Καί ὁ ἀσκητής χαρακτηριζόταν «φιλόσοφος». Τόν φιλόσοφο μέ τήν παλιά καίτή σημερινή ἔννοια τόν ἔλεγαν τότε πιό πολύ σοφιστή» (17).
Στήν Καισάρειαἀσχολήθηκε λίγο μέ τήν ρητορική. Ὄχι συστηματικά καί αὐστηρά ἐπαγγελματικά.Ἐμφανίσθηκε μερικές φορές στό δικαστήριο. Προσκαλεσμένος ἀπό φίλους τουκαθηγητές τῆς ρητορικῆς ἔκανε μερικά μαθήματα. Μίλησε σέ συγκεντρώσειςμορφωμένων χριστιανῶν. Πῆρε τόν λόγο σέ συνάξεις ἐκκλησιαστικῶν ἀνδρῶν στήνἈρχιεπισκοπή τῆς Καισάρειας.
Στά 28 τουχρόνια κλονίσθηκε ἡ ὑγεία του. Τό συκώτι του εἶχε προσβληθῆ σοβαρά. Κατάλαβεὅτι οἱ σωματικές του δυνάμεις ἦταν μικρές καί ἡ ζωή του σύντομη.
Δέν εἶχεπεράσει ἡ ἀρρώστεια του ἀρχές τοῦ ἔτους 357 καί ὁ συγκλονισμός τῆς μεγάληςἀποφάσεως γιά τήν ζωή του ἔγινε ἰσχυρός. Ὁριστική πιά ἡ ἀπόφασις νά ἀφήση τάἔργα τοῦ κόσμου. Μόνο ὅ,τι εἶναι Θεός καί ἀλήθεια τόν ἐνδιέφερε. Τόσοσυνεπαρμένος ἦταν ἀπό τήν νέα του ἀπόφασι, ὥστε τοῦ φάνηκε ὅτι ξύπνησε ἀπό βαθύὕπνο (18).
Στράφηκεὁλοκληρωτικά στή μελέτη τοῦ Εὐαγγελίου, τῶν Θείων Γραφῶν. Στά παιδικάτου χρόνια ἡ γιαγιά του ὁσία Μακρίνα τοῦ διάβαζε τούς ψαλμούς τοῦ Δαβίδ. Τώρατούς μελετοῦσε συστηματικά, ὅπως καί ὅλα τά κείμενα τῆς Γραφῆς ἀπό φιλολογική,ἱστορική καί τελικά ἀπό θεολογική ἄποψη.
«Ἡἀναζήτησις πνευματικοῦ χειραγωγοῦ ἀπό τόν Βασίλειο ἦταν ἡ πρώτη τουμεγάλη θεολογική ἔκφραση. Καί νά γιατί. Ἡ ἀλήθεια, ἡ Ἐκκλησία, ὁ ἴδιος ὁΧριστός εἶναι στό πρόσωπο. Τό πρόσωπο εἶναι πρίν ἀπό τό κείμενο. Τό κείμενογίνεται ἀσθενική ἀπήχηση ἐκείνου, τό ὁποῖο ζῆ τό πρόσωπο» (19).
Μετά τή λῆψιτῆς μεγάλης ἀποφάσεως γιά τήν ἀφιέρωσί του στόν Χριστό καί τήν Ἐκκλησία διά τῆςσωστῆς ὁδοῦ τοῦ Ὀρθοδόξου Μοναχισμοῦ, ἐστράφη πρός τήν Ἀνατολή, πρός τόνἈνατολικό Ὀρθόδοξο Μοναχισμό τῆς ἐποχῆς ἐκείνης : Στή Συρία καί τήνΑἴγυπτο, τήν Παλαιστίνη καί τήν Μεσοποταμία, τήν Ἀλεξάνδρεια καί τήν ἌνωΑἴγυπτο μέ τούς πρώτους ἀναχωρητές καί ἀσκητές καί τά πολλά ΠαχωμιανάΜοναστήρια.
Ἔπειτα ἀπό τήνπολύ ὠφέλιμη προσκυνηματική περιήγησι στά μοναστήρια καί τά μοναστικά κέντρατῆς Ἀνατολῆς, ἐπέστρεψε στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας τό φθινόπωρο τοῦ ἔτους357 μ.Χ. Ἐκεῖ εἶχε πνευματική συναναστροφή καί ἐπικοινωνία μέ τόν καλοκάγαθοἘπίσκοπο Καισαρείας Διάνιο, τήν ἱερή μορφή τοῦ ὁποίου βρῆκε στήριγμα.Βαπτίσθηκε ἀπό τόν Ἀρχιερέα Διάνιο, ὁ ὁποῖος καί τόν χειροθέτησε Ἀναγνώστη. Στήσυνέχεια διαμοίρασε στούς πτωχούς ὅλα του τά ὑπάρχοντα. Τότε ὑλοποίησε τήνἀπόφασι νά δοθῆ μόνο στήν ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου καί τήν ἄσκησι.
Ἦλθε στά Ἄννησακαί ἄρχισε τήν μοναχική ζωή, ἀσκητεύοντας σέ ἕνα οἰκίσκο καί ἀσχολούμενος μέ τόγράψιμο καί λίγη χειρωνακτική ἐργασία. Πρώτη του δουλειά ἦταν νά γράψη στόνΓρηγόριο, προσκαλώντας τον νά συνασκητεύσουν. Τοῦ γράφει καί ἄλλη μεγάληἐπιστολή, ἀφοῦ διαπίστωσε τήν ἀναποφασιστικότητά του, στήν ὁποία περιγράφει τήζωή του καί τό ἡμερήσιο πρόγραμμα στό ἐρημητήριό του κοντά στά Ἄννησα καίὁμιλεῖ γιά τήν κάθαρσι καί τόν φωτισμό.
Ἔπειτα ἀπόαὐτά ὁ Βασίλειος κίνησε ἕνα χειμωνιάτικο πρωϊνό γιά τήν Ναζιανζό, γιά νά συναντήσητόν φίλο του Γρηγόριο. Σέ κάποια στιγμή ἡ συζήτησις στράφηκε στό παλαιό θέμα,στό νά συνασκητεύσουν. Ὁ Γρηγόριος ἦταν πιά ἑτοιμασμένος καί τό περίμενε.Ἔκανε, ὅμως, μιά νέα πρότασι : νά κάνουν τήν ἄσκησί τους ἔξω ἀπό τήν Ναζιανζό,στήν Τιβερινή, στό κτῆμα τοῦ πατέρα του.
Ἐπεσκέφθησανμαζί τήν Τιβερινή, ἀλλά ὁ Βασίλειος ἀπογοητεύθηκε ἀπό τό πολύ λασπῶδες ἔδαφοςτοῦ τοπίου καί ἦταν ἀρνητικός ἀπό τήν ἀρχή. Γύρισαν στήν Ναζιανζό, κοντά στόνγέροντα πατέρα τοῦ Γρηγορίου καί στή συνέχεια ὁ Βασίλειος ἐπέστρεψε στήνΚαισάρεια.
Σέ λίγο ἔφυγε γιάτόν Πόντο σέ ἀναζήτησι κατάλληλης γιά ἄσκηση τοποθεσίας. Τήν βρῆκε καίἔγραψε ἕνα θερμό γράμμα στόν Γρηγόριο, προβάλλοντας τόν νέο τόπο ἐντόνως. Ἀπότό καλοκαίρι τοῦ 360 ἐγκαταστάθηκε στόν Πόντο, στό ἡσυχαστήριό του καίἐπιδόθηκε στήν προσευχή, τήν μελέτη καί τήν χειρωνακτική ἐργασία. Ξανάγραψεστόν ἐγκάρδιο φίλο του Γρηγόριο, ὁ ὁποῖος μέ ἕνα πολύ σύντομο γράμμα ἔστειλε τόμήνυμα τοῦ ἐρχομοῦ του στό ἀσκητήριο τοῦ Ἴρι ποταμοῦ στό τέλος τοῦ 360 ἤ ἀρχέςτοῦ 361.
Μέ τήν ἄφιξιτοῦ Γρηγορίου πού ἦταν τό γλυκύτερο πού ἠμποροῦσε νά χαρίση στόν φίλο τουΒασίλειο, ἄρχισε ἡ νέα ζωή τῶν συνασκητῶν μέ ἕνα πλούσιο καί ὀργανωμένοἡμερήσιο πρόγραμμα προσευχῆς, ἀναγνώσεως ψαλμῶν, μελέτης, πνευματικῆς καίκαρδιακῆς ἐργασίας, χειρωνακτικῶν καί ἀγροτικῶν ἐργασιῶν, ἀσκητικῆς δίαιτας,ὕπνου κλ.π.
Ἡ συνάσκησις καί ἡ χαριτωμένη αὐτή ζωή διακόπτεται μετά ἀπόἕνα ἔτος, ὅταν ὁ πατέρας τοῦ Γρηγορίου, ὁ Ναζιανζοῦ Γρηγόριος, τόν καλοῦσεἐπίμονα στή Ναζιανζό νά τόν βοηθήση στό ποιμαντικό ἔργο καί ἐν τῷ μεταξύ τόνἐχειροτόνησε εἰς Πρεσβύτερο. Τό 362 χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος στήν Καισάρεια ὁΒασίλειος καί ἀνέπτυξε ἕνα σπουδαῖο ποιμαντικό, πνευματικό καί θεολογικό ἔργο,πού προκάλεσε τόν θαυμασμό τοῦ λαοῦ καί τήν σύγκρισι μέ τό ἔργο τοῦ ἘπισκόπουΚαισαρείας Εὐσεβίου, μέ ἀποτέλεσμα νά φθονηθῇ καί νά περιφρονηθῇ καίπαραγκωνισθῇ ὁ λαμπρός αὐτός λειτουργός τοῦ Θεοῦ. Μέ τήν παρέμβαση ὅμως τοῦΓρηγορίου καί τό ἰσχυρό ἐκκλησιαστικό φρόνημα τοῦ Βασιλείου ἀπετράπη τό σχίσμα,ἀφοῦ οἱ δύο ἐν Χριστῷ Ἀδελφοί ἀνεχώρησαν κάποια νυκτερινή ὥρα γιά τό ἀσκητήριοτοῦ Ἴρι ποταμοῦ.
Μετά διετία περίπου ὁΒασίλειος ἐπανῆλθε, μέ τήν παρέμβασι τοῦ Γρηγορίου, στήν Καισάρεια «γονάτισεμπροστά στόν Ἐπίσκοπο Εὐσέβιο καί παρέδωσε τόν ἑαυτό του, τίς δυνατότητες του.Ἔτσι ὁλοκληρωτικά, χωρίς ὅρια, ὅπως τό θέλει ἡ πνευματική εὐταξία, πού εἶναι ἡἐκκλησιαστική» (20). Μέ αὐτόν τόν τρόπο ὁ Βασίλειος ἀνέλαβε τήνποιμαντική, διδακτική, κατηχητική καί ἀντιαιρετική διακονία του, τήν ὁποίαἐκτελοῦσε μέ ἄριστη ἐπιτυχία.
Τόν Ἰούνιο τοῦ 370 ἐξεδήμησε πρός Κύριον ὁ ΚαισαρείαςΕὐσέβιος. Μετά ἀπό σκληρούς καί ἐπίμονους ἀγῶνες τῶν Ὀρθοδόξων, μέ ἐπικεφαλῆςτόν γέροντα Γρηγόριο Ἐπίσκοπο Ναζιανζοῦ, ἀντίθετα πρός τούς ἀρειανόφρονες ,ἐπεκράτησε ἡ ὑποψηφιότητα τοῦ Βασιλείου γιά τόν Ἀρχιεπισκοπικό Θρόνο τῆςΚαισαρείας. Ἡ ἐκλογή ἔγινε τόν Σεπτέμβριο τοῦ 370. Γρήγορα ἔγινε καί ἡχειροτονία του, προεξάρχοντος τοῦ Γέροντος Ἐπισκόπου Ναζιανζοῦ Γρηγορίου, μέτήν παρουσία καί ἄλλων Ἐπισκόπων.
«Ἔτσι, στόν φημισμένο ὀρθόδοξο θρόνο τῆς Ἀνατολῆς καθόταν ὁκατ΄ἐξοχήν ὀρθόδοξος Ἱεράρχης. Οἱ καθαρές συνειδήσεις τῆς Ἐκκλησίαςγιόρτασαν τήν ἐκλογή του μέ χαρές Πασχαλινές. Ἔνοιωθαν ὅτι ἡ νίκη αὐτή δόθηκεἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα. Τό ἅγιο Πνεῦμα νίκησε» (21).
Στά ἐννιά χρόνια τῆς Ἀρχιερατικῆς διακονίας του ἀναλώθηκε κυριολεκτικά,δεδομένης καί τῆς εὔθραυστης ὑγείας του, στό ποιμαντικό, ἁγιαστικό,κηρυκτικό, φιλανθρωπικό, κοινωνικό καί ἀντιαιρετικό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας,μέσα σέ δύσκολους καί ἀντίξοους καιρούς, ὅπου ὀργίαζε τό κακό, ἡ αἵρεσις, ἡἀποστασία, οἱ ἔριδες, τά σχίσματα. Σέ δυσχείμερους καιρούς πού ἐδιώκετοἐπίσημα ἡ ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, εἶχε φουντώσει καί ἐπεκταθῇ ἀνησυχητικά ὁἈρειανισμός μέ τήν ἀπροκάλυπτη ὑποστήριξι του ἀπό ἀρειανόφρονες αὐτοκράτορεςκαί οἱ αἱρετικές διδασκαλίες ἀντιμάχονταν στήν σώζουσα ἀλήθεια τῆς ὀρθοδόξουπίστεως μας. Μέ τήν περίφημη «Βασιλειάδα» στήν ὁποία λειτουργοῦσε ἕναμεγάλο φιλανθρωπικό συγκρότημα ἱδρυμάτων εὐποιΐας καί κοινωνίας, ἀνακουφίζοντανὁ λαός τοῦ Θεοῦ καί ἀντιμετωπίζονταν ἡ φτώχεια, ἡ ὀρφάνια, οἱ ἀσθένειες, τάγηρατειά κ.ἄ.
Ἡ πρόωρος, κατ΄ἄνθρωπον, κοίμησις τοῦ Ἁγίου Βασιλείουκατόπιν μακροχρόνιας ἐξαντλητικῆς καί ὀδυνηρᾶς ἀσθένειας ἀνέκοψε τήντρισμέγιστη ὡς ἄνω προσφορά τοῦ οὐρανοφάντορος Ἱεράρχου. Ἀνεπαύθη ἐν Κυρίῳ σέἡλικία 49 ἐτῶν, ἀλλ΄ αὐτό δέν στάθηκε ἐμπόδιο νά χαρακτηρισθῇ Μέγας καί Ἅγιοςτῆς Ἐκκλησίας μας.
2. Γρηγόριος ὁ ὑψιπέτης ἀετός τῆς Θεολογίας καί τό φωτεινόὁδοιπορικό του.
Γεννήθηκε στή Ναζιανζό ἤ κατ΄ἄλλους στήν Ἀριανζό τῆςΚαππαδοκίας τό 329 μ.Χ. Γονεῖς του ὁ Γρηγόριος, συγκλητικός μᾶλλον στό ἀξίωμακαί ὀπαδός τῆς αἱρετικῆς παραφυάδας τῶν Ὑψισταρίων, καί ἡ χριστιανή Νόννακαταγόμενη ἀπό παληά χριστιανική οἰκογένεια μέ παράδοσι γνήσια ὀρθόδοξη.
Ἡ εὐσεβής Νόννα κατόρθωσε μέ τήν χάρι τοῦ Θεοῦ νάπροσελκύσῃ στή χριστιανική πίστι τόν ἄλλοτε Ὑψιστάριο Γρηγόριο. Κατηχήθηκε,βαπτίσθηκε καί ἀργότερα περί τό 328 ἤ 329 (τότε πού ὅπως εἴπαμε γεννήθηκε ὁυἱός Γρηγόριος) χειροτονήθηκε Ἱερεύς καί ἀνέλαβε τήν διαποίμανση τοῦ ποιμνίουτῆς Ναζιανζοῦ, τήν ὁποία ἐποίμανε ἀργότερα καί ὡς Ἐπίσκοπος.
Τό Ἱερό αὐτό ζευγάρι ἐπί δεκαετίες ἦταν ἄτεκνο, γεγονός πούπροκαλοῦσε θλίψι καί μεγάλο πόνο. Στή δεκαετία τοῦ 320 γεννήθηκε ἡ Γοργονία.Ἔπειτα ἀπό αὐτό ἡ Νόννα παρακαλοῦσε τόν Κύριο νά τῆς χαρίση ἀγόρι καί ἔδινε τήνὑπόσχεσι ὅτι θά τό ἀφιέρωνε στό Θεό. Τό θαῦμα δέν ἄργησε νά γίνη. Ἡλικιωμένηπλέον ἡ Νόννα, γύρω στά 55 χρόνια της, εἶδε ὄνειρο πεντακάθαρο. «Τά ἔλεγεὅλα, τά προφήτευε καθαρά.Ἦταν τό 328 ἤ τό 329. Εἶδε στόν ὕπνο της ὅτι θάγεννήσει. Εἶδε τή μορφή τοῦ παιδιοῦ. Θά ἦταν ἀγόρι καί θά τό ὀνόμαζε Γρηγόριο.Γεμάτη εὐγνωμοσύνη εὐχαρίστησε τό Θεό καί περίμενε. Ἡ γερόντισσα ἔγινε κοπέλλανέα. Ἔτσι αἰσθανόταν. Κι ἑτοιμάσθηκε γιά τόν ἐρχομό τοῦ Γρηγορίου, πού θάγινόταν ὁ μεγάλος Θεολόγος τῆς Ἐκκλησίας» (22).
«Οἱ πρῶτεςἐμπειρίες τοῦ μικροῦ Γρηγορίου: Ἔνοιωθε καί ἔπλεε σέ θάλασσα στοργῆς καίἀγάπης...Ἡ ἱεροπρέπεια καί ἡ ὑπευθυνότητα τοῦ πατέρα. Ἡ γλυκύτητα καί ἡἁγνότητα τῆς μητέρας. Πολύς κόσμος μπαινόβγαινε στό σπίτι. Ἐργατικοί ἄνθρωποι,ἀνώτεροι, ἀξιωματοῦχοι, παλαιοί συνάδελφοι τοῦ πατέρα, προπαντός χριστιανοίκάθε ἡλικίας καί τάξης, Κληρικοί καί Μοναχοί. Θά περάσουν χρόνια νά ξεχωρίσηστό μυαλό του ὁ μικρός Γρηγόριος ὅλον αὐτό τόν κόσμο. Καί θά ὑπογραμμίσηκάποτε, ὅτι αὐτοί πού συχνάζουν πολύ στό σπίτι εἶχαν ἦθος καί ἀρετή» (23).
Μέ πολλά σημεῖα ἔδειχνε ὁ Πανάγαθος Θεός στούς γονεῖς ὅτι ὁμικρός Γρηγόριος προοριζόταν γιά μεγάλη ἀποστολή στήν Ἁγία τοῦ ΧριστοῦἘκκλησία. «Οἱ γονεῖς, ὅσο ἔπαιρναν τά μηνύματα, τόσο φρόντιζαν νάκαλλιεργοῦν τό πνεῦμα τοῦ γιοῦ τους. Πάσχιζαν γιά τό ἦθος καί γιά τήνκατάρτισί του. Ἀπαραίτητα καί τά δύο. Ὁ μικρός χαριτωμένος βλαστός δεχότανε τήνπνευματική ἀκτινοβολία τῶν γονέων. Ἦταν τό πρώτιστο. Ὁ πατέρας τοῦ ἔμαθε τάπρῶτα γράμματα, ἡ μητέρα τίς πρῶτες προσευχές»(24).
Μετά τούς γονεῖς τους πρῶτος δάσκαλος ὑπῆρξε γιά τόνΓρηγόριο καί τόν ἀδελφό του Καισάριο ὁ Ἀμφιλόχιος ἀπό τή Διοκαισάρεια, ἀδελφόςτῆς μητέρας τους Νόννας, κοντά στόν ὁποῖο ἀρχικά ἐμαθήτευσαν.
Ἔπειτα ἦλθαν στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας, πού εἶχε γίνειτό περιφημότερο πνευματικό, οἰκονομικό καί πολιτικό κέντρο ὁλόκληρης τῆςΜικρασίας μέ σπουδαίους ρητοροδιδασκάλους, πού συγκέντρωναν πολυάριθμουςδιαπρεπεῖς μαθητάς. Μαζί τους τά δύο ἀδέλφια εἶχαν ὡς συνοδό καί προστάτη τόνπαιδαγωγό Καρτέριο, δάσκαλο μέ ἦθος καί κατάρτισι, ἐγκρατῆ, εὐλαβῆ, εὐσεβῆ καίφιλομόναχο. Ἐκεῖ ἔλαβαν τήν πρώτη παιδεία.
Στήν Καισάρεια ὁ Γρηγόριος γνώρισε τόν Βασίλειο. Οἱ δύο νέοιγνωρίσθηκαν στήν ὀνομαστή αὐτή πρωτεύουσα, ὅπου σπούδασαν, ἀλλά ἡ γνωριμία καίἡ φιλία τους θά βαθύνη καί θά στερεωθῆ στήν Ἀθήνα, λίγα χρόνια ἀργότερα (25).
Ἀνώτερες σπουδές ὁΓρηγόριος ἔκαμε στήν Καισάρεια τῆς Παλαιστίνης , στήν Ἀλεξάνδρεια καί κατόπινστήν Ἀθήνα. Τίς ἄρχισε πρός τό τέλος τῆς δεκαετίας τοῦ 340, περί τό 348. Τάπράγματα τότε στήν Ἐκκλησία ἦταν πολύ δύσκολα. Οἱ ἀρειανόφρονες κυριαρχοῦσαν.Οἱ ὀρθόδοξοι Ἐπίσκοποι, μέ πρῶτο καί καλύτερο τόν Μέγα Ἀθανάσιο ΠατριάρχηἈλεξανδρείας, στήν ἐξορία. Ὁ αὐτοκράτορας τῆς Ἀνατολῆς, ὁ Κωνστάντιος, ἔγινεἀπό τήν ἀρχή τῆς βασιλείας του (337) προστάτης τῶν ἀρειανῶν καί διώκτης τῶνὀρθοδόξων.
Στή Δύσι τά πράγματα τῆς Ἐκκλησίας ἦταν καλύτερα. Ἐκεῖ, στόδυτικό ρωμαϊκό κράτος, αὐτοκράτορας ὁ Κώνστας μέ φιλορθόδοξα αἰσθήματα ἄφηνετούς χριστιανούς ἐλεύθερους νά ὀρθοδοξοῦν.
Στήν Καισάρειατῆς Παλαιστίνης, ὅπου ἦλθε γιά νά σπουδάση μέ τόν ἀδελφό του Καισάριο,κάτω ἀπό τήν ἐπίβλεψι τοῦ παιδαγωγοῦ Καρτερίου, πρέπει νά ἔμεινε γύρω στά δύοχρόνια.Ἕνας ἀπό τούς πιό φημισμένους δασκάλους τῆς ρητορικῆς καί ἀγαπημένοςδάσκαλοςτοῦ Γρηγορίου ἦταν ἐκεῖ ὁ Θεσπέσιος, στόν ὁποῖο, ὅπως καί σέ ἄλλουςἀξιόλογους δασκάλους ἐμαθήτευσε μέ πολλή ζῆλο καί δίψα γιά μάθησι.
Στήν Ἀλεξάνδρεια, ἡὁποία ἀπό τούς ἐκκλησιαστικούς χρόνους καί μετά ἔγινε τό πιό φημισμένοἐκπαιδευτικό κέντρο τῆς Ἀνατολῆς, ἦλθε μετά τίς σπουδές του στήν Καισάρεια τῆςΠαλαιστίνης. Ἐκεῖ συνάντησε τόν ἀγαπητό του ἀδελφό Καισάριο, πού σπούδαζεκυρίως ἰατρική, ἀλλά καί μαθηματικά, γεωμετρία, ἀστρονομία καί ἄλλα.
Στήν Ἀλεξάνδρειαδιασταυρώνονταν τά ἀνατολικά καί ἑλληνορωμαϊκά θρησκεύματα καί τάπνευματικά ρεύματα ὅλων τῶν ἀποχρώσεων. Ἦταν ἑπόμενο τό μεγάλο αὐτό κέντρο νάἑλκύση καί τό πνεῦμα τοῦ Γρηγορίου. Δέν ἔμεινε πολύ ἐκεῖ. Ἔμεινε ὅσο τοῦἀρκοῦσε νά «δρέψῃ» λίγο τούς λόγους της, τή σοφία της. Βέβαια πρέπειν'ἀπογοητεύθηκε κάπως ἀπό τήν κατάστασι στήν Ἀλεξάνδρεια, ἡ ὁποία τήν ἐποχήἐκείνη βρίσκονταν σέ πνευματική κατάπτωσι. Δέν ὑπῆρχαν σοφιστές (φιλόσοφοι) καίρητοροδιδάσκαλοι πού νά ἐντυπωσιάζουν. Ἡ πόλις δέν εἶχε τήν παλιά της αἴγλη,ὅπως βεβαιώνει ἡ ἱστορία. Καί ἐπί πλέον ὁ Γρηγόριος κατέχονταν ἀπό μεγάλο«ἔρωτα» γιά τήν Ἀθήνα καί τούς δασκάλους της (26).
Μετά ἀπό ἕνα φοβερό καί ἐπικίνδυνο πολυήμερο θαλασσινόταξίδι ἀπό τήν Ἀλεξάνδρεια πρός την Ἀθήνα, μέ τρομακτικές φουρτοῦνες ἔφθασε στήΡόδο, ἔπειτα στήν Αἴγινα καί τελικά στήν Ἀθήνα. Ἔχοντας μπροστά του φρικτό τόφάσμα τοῦ θανάτου μέσα στή φουρτουνιασμένη θάλασσα τῆς Μεσογείου, καί καθώςἀναλογίζονταν ὅτι ἦταν ἀκόμη ἀβάπτιστος, γαντζώθηκε κάποια στιγμή σ' ἕνα στύλοκαί ἔστειλε τήν κραυγή του μεσούρανα, στόν Θεό.
« Ἄν μ' ἀφήσεις, Θεέ μου, νά ζήσω, γιά σένα θά ζήσω. Ἄνγλυτώσω ἀπό τόν διπλό θάνατο, σέ σένα θά ἀφιερωθῶ. Ἄν χαθῶ θά ζημιωθῆς ἕναλάτρη σου » (27).
Ἡ μεγάλη ἀγάπη καί ὁ θαυμασμός τοῦ Γρηγορίου γιά τήν Ἀθήνα,διά «τάς χρυσᾶς Ἀθήνας», θά κυριαρχῆ συνεχῶς στό πνεῦμα του μέχρι τόνθάνατό του. «Ἔβλεπε κι'ἔνοιωθε τήν Ἀθήνα σάν παγκόσμια πόλη τῶν γραμμάτων,τῆς σοφίας, τοῦ πνεύματος. Τή δόξα καί τήν αἴγλη της δέν μποροῦσε τίποτα νάἐπισκιάση. Γιατί Ἀθήνα δέν ἤτανε μόνο οἱ σημερινοί της δάσκαλοι, ὅπως ὁΠροαιρέσιος καί ὁ Ἱμέριος. Ἤτανε πρό πάντων οἱ σκιές τῶν μεγάλων ἀρχαίωνφιλοσόφων καί ποιητῶν. Ἀθήνα ἦταν καί ὁ Σωκράτης, ὁ Σοφοκλῆς, ὁ Εὐριπίδης. Όλοικαί ὅλα τοῦ φαίνονταν ζωντανά στήν πόλη τούτη. Ζωντανά στήν φαντασία του,βέβαια, μά ἰσχυρά νά τόν ἑλκύουν ἐκεῖ ἀκατανίκητα» (28).
Ὁ Γρηγόριος προηγήθηκε ἀπό τόν Μέγα Βασίλειο στόν ἐρχομό τουστήν Ἀθήνα. Τά τῶν σπουδῶν καί τῆς ἱερῆς φιλίας τῶν δύο μεγάλων αὐτῶν ἀνδρῶν,τά εἴπαμε προηγουμένως, ἀναφερομένοι στήν προσωπικότητα καί τήν πνευματικήτροχιά, πού διέγραψε στόν κόσμο αὐτό καί στό πνευματικό στερέωμα ὁ φωστήρ τῆςΚαισαρείας ἅγιος Βασίλειος καί δέν θά τά ἐπαναλάβωμε. Τό ἴδιο καί γιά τήνἀπό κοινοῦ ἄσκησι στόν Πόντο, στό ἀσκητήριο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, κοντά στόνἼρι ποταμό. Κι' ἐδῶ δέν θά ἐπανέλθωμε. Ἐπίσης, ἀναφερθήκαμε προηγουμένως καίστά τῆς εἰς Πρεσβύτερον χειροτονίας του ἀπό τά χέρια τοῦ σεβαστοῦ πατέρα τουΓέροντος Ἐπισκόπου Ναζιανζοῦ Γρηγορίου καί τήν ἀνάθεσι στόν υἱό Γρηγόριο τοῦκατηχητικοῦ, ἱεροκηρυκτικοῦ καί ἀντιαιρετικοῦ ἔργου τῆς Ἐπισκοπῆς Ναζιανζοῦ.
Ὅταν ὁ Μέγας Βασίλειος ἐξελέγη καί ἐχειροτονήθη Ἐπίσκοποςκαί Μητροπολίτης Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας τό 370 μ.Χ. ὁ Γρηγόριος δένἀνταποκρίθηκε στό αἴτημα τοῦ φίλου του Βασιλείου γιά νά ἀναλάβη παρόμοια μέ τάπροαναφερθέντα καθήκοντά του στήν Ἐπισκοπή τῆς Ναζιανζοῦ καί στήν Καισάρεια,τήν ἕδρα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως.
Ἐν τῷ μεταξύ, μέ τήν παρέμβασι τοῦ ἀρειανοῦ ΑὐτοκράτοραΟὐάλη, ὁ ὁποῖος ἤθελε νά πλήξη τήν Ὀρθοδοξία καί νά πολεμήση ἔμμεσα τόν ἄξιοΠοιμενάρχη τῆς Καισαρείας Βασίλειο, διαιρέθηκε ἡ Καππαδοκία σέ Πρώτη καίΔεύτερη, διοικητικά καί ἐκκλησιαστικά, φέρνοντας μεγάλη ἀναστάτωσι στούςἌρχοντες, στούς ἐκκλησιαστικούς Ποιμένες καί τόν λαό. Μητροπολίτης τῆς πρώτηςΚαππαδοκίας ὁ Βασίλειος καί τῆς Δευτέρας ὁ Τυάνων Ἄνθιμος,φιλοαρειανός.
Μπροστά σ' αὐτή τή σύγχυσι ὁ Γρηγόριος πρίν ἀπό τό Πάσχα τό372 ἔγραψε στό Βασίλειο ἐνθαρρυντικό γράμμα δίνοντας του κουράγιο στίςδυσχερεῖς αὐτές περιστάσεις γιά τήν Ἐκκλησία. Τοῦ ὑποσχέθηκε μάλιστα ὅτι, ἄνἐκεῖνος τό κρίνει ἀναγκαῖο, θά πάει προσωπικά στήν Καισάρεια νά τοῦσυμπαρασταθῆ.
Τότε ὁ Βασίλειος ἅρπαξε τήν εὐκαιρία. Ταξίδευσε γιάΝαζιανζό, συνωμίλησε μέ τόν Γέροντα Ἐπίσκοπο Γρηγόριο, ἐνῶ ὁ φίλος τουΓρηγόριος ἀπουσίαζε ἐκείνη τήν στιγμή καί ὅταν ἐπέστρεψε στό πατρικό του σπίτιἄκουσε τήν πρότασι τοῦ Βασιλείου, πού ἦταν κοινή ἀπόφασι τῶν δύο Ἀρχιερέων, τοῦπατέρα καί τοῦ φίλου, καί τελικά ὑπετάγη στή βουλή τοῦ Θεοῦ, στό θέλημα τοῦἉγίου Πνεύματος.
«Δεμένο μ' ἔφεραν ἐνώπιον σας, ἀγαπητοί μου χριστιανοί,(εἶπε τήν ὥρα τῆς χειροτονίας, πού ἔγινε τήν Κυριακή τῶν Βαΐων τοῦ 372), ὅμως,μέ τήν θέλησί μου. Μ' ἔδεσαν τά γηρατειά τοῦ σεβαστοῦ πατέρα μου καί ἡ φιλίατοῦ ἀγαπητοῦ μου Βασιλείου. Εἶναι τρομερό καί πού τό σκέφτομαι...» (29).
Μετά τήν χειροτονία του εἰς Ἐπίσκοπον Σασίμων μιᾶς μικρᾶςκαί ἀσήμου κωμοπόλεως, πού ἦταν τό σταυροδρόμι τῶν διερχομένων, μέ μεγάληἐμπορική κίνησι, θόρυβο, συναλλαγές, συχνές ἀντεγκλήσεις κ.ἄ., ὁ Γρηγόριοςφάνηκε ἀπρόθυμος, γιά τούς παραπάνω λόγους, νά διαποιμάνη τήν ἐπισκοπή αὐτή,παρά τίς ἔντονες πιέσεις τοῦ Βασιλείου. Ἀρκέσθηκε στό νά ἐπισκεφθῆ τά Σάσιμαγιά λίγες ὧρες, χωρίς νά εἰδοποιήση κανένα, καί νά προσκυνήση στόν Ἱερό Ναό.Ἀμέσως ἐπέστρεψε στή Ναζιανζό ὡς ἄτυπος βοηθός Ἐπίσκοπος, τοῦ πατέρα του,συνεχίζοντας τήν μέχρι τότε ἐκκλησιαστική διακονία του.
Ἐν τῷ μεταξύ εἶχαν μεσολαβήσει οἱ πρόωροι κατ' ἄνθρωπονθάνατοι τῶν ἀδελφῶν του Καισαρίου καί Γοργονίας (ἀπό τό 368-370), στούςὁποίους ἐξεφώνησε πνευματικούς ἐπιταφίους λόγους. Μέ αὐτούς ἐξύμνησε καίἐξύφανε τίς ἀρετές τῶν μεταστάντων αὐτῶν ἀγαπημένων του προσώπων καί ἐστήριξετούς γηραλέους πονεμένους γονεῖς των.
Ἀργότερα, τήν ἄνοιξι τοῦ 374 δοκίμασε μεγάλη θλῖψι μέ τήνμακάρια κοίμησι τοῦ πολυαγαπημένου καί πολυσέβαστου πατέρα του ΓρηγορίουἘπισκόπου Ναζιανζοῦ, πού εἶχε σχεδόν φθάσει τά 100 χρόνια του καί ὑπηρέτησε 45χρόνια στό ἱερό Θυσιαστήριο. Παρόντος τοῦ ἀδελφικοῦ του φίλου Βασιλείουἐξεφώνησε ἔνθερμο ἐπικήδειο λόγο στόν πατέρα του. «Ὁ λόγος του εἶχε πολλέςσυγκινητικές στιγμές. Θυμήθηκε ὅλη τήν πορεία τοῦ πατέρα του. Ἀπό τούςὙψισταρίους στό βάπτισμα, στό θυσιαστήριο, στή διακονία τῶν πιστῶν.Ἀνέλυσε καί διηγήθηκε γνωστά καί ἄγνωστα περιστατικά τῆς ζωῆς καί τῆς διακονίαςτοῦ γερο-Ἐπισκόπου. Ἀκόμη καί θαυματουργικά σημεῖα περιέγραψε» (30).
Μέσα στό ἲδιο ἒτος, τό 374, λίγους μήνες ἀργότερα ἐκοιμήθησέ ὑπέργηρη ἡλικία προσευχομένη στόν Ναό, μέσα στό Ἱερό Βῆμα ἡ ἁγία μητέρα τουΝόννα. «Ἐνῶ ψέλλιζε προσευχές καί δεότανε, ἄκουσε γλυκειά φωνή ἀπό τόνοὐρανό νά τῆς λέει: ἔλα! Ὑπάκουσε μέ ἀγαλλίαση κι ἐμπιστοσύνη. Ξεψύχησεὄρθια...»(31).
Ἕνα χρόνο περίπου μετά τόν θάνατο τῶν προσφιλῶν γονέων του,καί παρά τίς πιέσεις τῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ναζιανζοῦ νά παραμείνη κοντάτους ὡς Ἐπίσκοπός των πλέον, ὁ Γρηγόριος, βλέποντας ὅτι σκόπιμα δέν γινόταν ἡἐκλογή νέου Ἐπισκόπου Ναζιανζοῦ, ἀναχώρησε ἀθόρυβα γιά τά μέρη τῆςΣελεύκειας τῆς Ἰσαυρίας καί ἔφθασε στό προσκύνημα καί στό μοναστικό κέντρο τῆςἁγίας Θέκλης, λίγα χιλιόμετρα ἀπό τή Μεσόγειο, ἀπέναντι ἀπό τήν Κύπρο (32).
Βρίσκοντας κοντά στήν περιοχή αὐτή ἓνα ἀπομακρυσμένο καλύβιἄρχισε τήν πολυπόθητη ἄσκησί του, ὅπου παρέμεινε ἐπί τριάμισυ χρόνια. «Ἀλλάὁ ναός τῆς ἁγίας Θέκλας ἤτανε προσκύνημα καί ἡ φήμη τοῦ Γρηγορίου δένκρατιότανε φυλακισμένη, παρατηρεῖ ὁ ἀλησμόνητος καί καταξιωμένος ΠατρολόγοςΚαθηγητής Στυλιανός Παπαδόπουλος. Τό προσκύνημα ἔφερνε ὅλο καί περισσότεροκόσμο στήν περιοχή. Καί ἡ φήμη του τράβαγε μαγνήτης τούς ὀρθοδόξους , πούθέλανε μιά συμβουλή, μιά θεολογική γνώμη, λίγο κουράγιο. Καί μολονότι ζοῦσεἀποτραβηγμένος, δέν τόν ἄφηναν ἥσυχο» (33).
Μετά τόν σκληρό θάνατο τοῦ ἀρειανοῦ αὐτοκράτορα Οὐάλη τόνΑὒγουστο τοῦ 378 καί τήν ἀνακήρυξι τοῦ Μεγάλου Θεοδοσίου σέ αὐτοκράτορα τοῦἈνατολικοῦ κράτους τόν Ἰανουάριο τοῦ 379, οἱ Ὀρθόδοξοι ἀνεθάρρησαν.Προηγουμένως ὅλοι οἱ Ἱεροί Ναοί τῆς Κωνσταντινουπόλεως εἶχαν περιέλθει στούςἀρειανούς καί οἱ Ὀρθόδοξοι βρίσκονταν σέ διωγμό, στήν ὕπαιθρο καί στούς ἀγρούςλάτρευαν τόν Πανάγαθο Θεό.
Ἀντιπροσωπεία Ὀρθοδόξων τῆς Κωνσταντινουπόλεως ξεκίνησεἐκεῖνο τόν καιρό γιά νά συναντήση τόν ἀσκητή τῆς Ἁγίας Θέκλας Γρηγόριο, ἀφοῦπροηγουμένως συμβουλεύτηκε τόν Μέγα Βασίλειο, τόν Εὐσέβιο Σαμοσάτων κ.ἄ.Ἐπίμονα καί παρακλητικά, ἀντικρούοντας τά ἐπιχειρήματά του, ἒπεισαν τελικά οἱὀρθόδοξοι πιστοί τόν Θεολόγο Γρηγόριο νά ἡγηθῆ τῆς ἁγίας παρατάξεως τῶνὈρθοδόξων στήν Κωνσταντινούπολι, πρᾶγμα τό ὁποῖο καί ἀπεδέχθη κατόπιν πολλῆςπροσευχῆς.
Ἄφησε, λοιπόν, ὁ μέγας αὐτός Ἱεράρχης τό ἡσυχαστήριό τουστήν Ἁγία Θέκλα, πέρασε ἀπό τήν πατρίδα του, ὅπου πρίν ἀπ' ὅλους ἐπεσκέφθη τόνἄρρωστο πλέον φίλο του Βασίλειο, συνομίλησε πολύ μαζί του γιά τό θέμα καί τήνἀποστολή του αὐτή καί ἔπειτα κατευθύνθηκε πρός τήν Κων/πολι.
Πλῆθος ἀγριεμένων ἀρειανῶν τόν ἀπεδοκίμασαν καί μερικοί τόνπροπηλάκησαν καθώς ἀποβιβάζονταν στήν Βασιλεύουσα. Ὡρισμένοι Ὀρθόδοξοι καί δύοἄνθρωποι ἀπεσταλμένοι ἀπό τόν ἄρχοντα Ἀβλάβιο προστάτευσαν τόν Γρηγόριο καί τόνὡδήγησαν στό ἀρχοντικό του.
Εὐθύς ἀμέσως ὁ ἱερός Γρηγόριος ἄρχισε τό λειτουργικό ,ἁγιαστικό, κατηχητικό καί τό ποιμαντικό του ἔργο σέ ἕνα πρόχειρο μικρό Ναό πούδιαμορφώθηκε μέ τήν ὑπόδειξι τοῦ Ἀβλαβίου. Κατηχοῦσε καθημερινά πολλούςμελλοφωτίστους και θεολογών ἐκήρυττε τόν Λόγο τοῦ Θεοῦ, ἀντικρούοντας τούςἀρειανούς καί λοιπούς αἱρετικούς.
Μετά πάροδοὀλίγων ἑβδομάδων οἱ ὀρθόδοξοι, μέ τήν βοήθεια τοῦ ἄρχοντα Ἀβλαβίου, ἔκτισαν μιάπιό μεγάλη Ἐκκλησία, τόν Ναό τῆς Ἀναστασίας (πρός τιμήν δηλ. τοῦ ἈναστάντοςΧριστοῦ) γιά τήν ἐξυπηρέτησι τῶν λατρευτικῶν ἀναγκῶν τους.
Ἐκεῖ μέσα, εἶχε στήσει τό ἐργαστήριο τῆς Θείας Χάριτος μέ τόνά ἱερουργῆ, νά ἁγιάζη, νά διδάσκη, νά κατηχῆ, νά βαπτίζη, νά κοινωνῆ τούςπιστούς καί νά μεταδίδη τά νάματα τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Ἐκεῖ ἀναπτύχθηκε καίδιατυπώθηκε καθαρά τό ὕψιστο δόγμα τῆς Ἁγίας Τριάδος, τῆς Θεότητος τοῦ Υἱοῦ καίτοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἐκεῖ ἐξεφωνήθησαν οἱ πέντε περίφημοι θεολογικοί λόγοι του.Ἐκεῖ εἰσέβαλαν τήν νύχτα τοῦ Μεγάλου Σαββάτου οἱ φοβεροί ἀρειανοί, ἐνῶ ὁ μέγαςΘεολόγος Γρηγόριος διάβαζε τίς εὐχές τῆς κατηχήσεως καί ἑτοιμάζονταν νά βαπτίσητούς κατηχουμένους. Εἰσώρμησαν ὡς τίγρεις καί πάνθηρες κατά τῶν πιστῶν καί τῶνκατηχουμένων και ἐπέφεραν καταστροφές καί μεγάλες ζημιές στόν Ναό τοῦ Θεοῦ.
Τόν Νοέμβριο τοῦ 380 ὁ Mέγας Θεοδόσιος, πού, ὅπως εἴπαμε,ἀπό τόν Ἰανουάριο τοῦ 379 ἀνακηρύχθηκε Aὐτοκράτωρ τῆς Ἀνατολῆς, ἔφθασε στήνφημισμένη πρωτεύουσα τῆς αὐτοκρατορίας του, τήν Κων/πολι, τήν ὁποία ἔβλεπε γιάπρώτη φορά. Ὁ νέος αὐτοκράτωρ ἀνεγνώρισε τόν Γρηγόριο ὡς ἈρχιεπίσκοποΚων/πόλεως. Τόν ἔβαλε στά δεξιά του στήν ἐπίσημη πομπή, πού προηγήθηκε ἀπό τήνἐπίσημη ἐγκατάστασι τοῦ Θεοδοσίου στόν Ἱερό Ναό τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, πού ἦταν ὁμεγαλύτερος καί ἐπισημότερος Ναός τῆς Βασιλεύουσας. Δυό μέρες πρίν εἶχεκαλέσει τόν ἀρειανό ἐπίσκοπο Δημόφιλο καί τοῦ ἐζήτησε ὀρθόδοξη ὁμολογίαπίστεως. Καί ὅταν ἐκεῖνος ἀρνήθηκε νά συμμορφωθῆ, ἔδωσε διαταγή νά ἀποδοθοῦνὅλοι οἱ Ἱεροί Ναοί τῆς Κωνσταντινουπόλεως στούς Ὀρθοδόξους ἀπό τούς ἀρειανούς,οἱ ὁποῖοι ἀντικανονικά τούς κατεῖχαν ἐπί 40 ὁλόκληρα χρόνια.
Μέσα στόν Ἱερό Ναό τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καί ἐνῶ γίνονταν ἡἐπίσημη ἐγκατάστασις τοῦ Αὐτοκράτορα Θεοδοσίου ὁ λαός ἐφώναζε νά ἀνεβάση ὁΘεοδόσιος στόν Ἀρχιεπισκοπικό θρόνο τόν Γρηγόριο , δηλ. νά κάνη ἐπίσημα τήνἐνθρόνισι του. Ὅμως ὁ ἴδιος ὁ Γρηγόριος ἀπέτρεψε τό παλλαϊκό αὐτό αἴτημα γιατίἤθελε νά γίνη αὐτό κατά τρόπο κανονικό καί ἐκκλησιαστικό, δηλ. μέ ἀπόφασι καίἐκλογή ἐκκλησιαστικῆς Συνόδου, πρᾶγμα πού ἔγινε μετά ἕνα ἑξάμηνο περίπου μέἀπόφασι τῆς Β' Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Ἡ Β' Οἰκουμενική Σύνοδος συνῆλθε ἀρχέςΜαΐου τοῦ ἕτους 381 ὑπό τήν Προεδρία τοῦ Ἀρχιεπισκόπου ἈντιοχείαςΜελετίου.
Τό πρῶτο μέλημα τῆς Οἰκουμενικῆς Συνόδου κατά τήν πρώτηἡμέρα τῶν κανονικῶν ἐργασιῶν της ἦταν ἡ τακτοποίησις τῆς ἐκκρεμότητας τοῦΓρηγορίου καί ἡ ἐπίσημη ἐνθρόνισίς του ὡς Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως.
Μεταξύ τῶν κυρίων θεμάτων τῆς Οἰκουμ. Συνόδου ἦταν ἡσυμπλήρωσις τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως πού εἶχε καταρτίσει ἡ Α' ΟἰκουμενικήΣύνοδος τῆς Νικαίας τό 325. Ὁ ἲδιος ὁ ἃγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁὁποῖος πρωτοστατοῦσε καί κατηύθυνε τίς θεολογικές συζητήσεις , γράφονταςἐπιστολή πρός Κληδόνιον τονίζει τά ἑξῆς: «Στή Σύνοδο Κωνσταντινουπόλεως δένἀλλάξαμε τήν πίστι τῆς Νικαίας. Αὐτήν ἀποδεχόμαστε καί αὐτήν κρατᾶμε και θάκρατᾶμε. Αὐτά πού κάναμε ἢτανε προσθήκη δηλώσεως γιά τήν ἀλήθεια τοῦ ἉγίουΠνεύματος. Ἡ δήλωση αὐτή ἔλειπε ἀπό τό Σύμβολο τῆς Νικαίας. Κι' ἔλειπε, δέν τήνἔκαναν τότε οἱ ἃγιοι ἐκεῖνοι Πατέρες, γιατί δέν εἶχε προκύψει τέτοιο πρόβλημα.Ἄν εἶχε προκύψει, τό ἲδιο τό Ἃγιο Πνεῦμα θά τούς εἶχε φωτίση νά κάνουνε τήδήλωση καί αὐτῆς τῆς ἀληθείας» (34).
Ἐν τῷ μεταξύ ὁ Πρόεδρος τῆς Οἰκουμ. Συνόδου ἘπίσκοποςἈντιοχείας Μελέτιος ἐκοιμήθη ἐν Κυρίῳ καί ἀμέσως ἡ προεδρία της ἀνατέθηκε εἰςτόν νεοενθρονισθέντα Ἀρχιεπισκόπον Κων/πολεως Γρηγόριον.
Ὁ Γρηγόριος, παρά τήν ἀσθένεια καί τό ἐπισφαλές τῆς ὑγείαςτου διηύθυνε ἐμπνευσμένα τίς κανονικές ἐργασίες τῆς Οἰκουμ. Συνόδου. Συναντοῦσεὀργανωμένη ἀντίδραση ἀπό τούς Ἐπισκόπους τῆς Αἰγύπτου καί τῆς Μακεδονίας, πούἦλθαν καθυστερημένοι στή Σύνοδο καί παρακινούμενοι ἀπό φθόνο καί ζήλεια ἔναντιτοῦ Ἀρχιεπισκόπου Γρηγορίου γιά τήν ἁλματώδη αὒξησι τοῦ κύρους του ἀνάμεσα στίςἂλλες Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες.
Διέκοπταν τόν Πρόεδρο οἱ Ἐπίσκοποι αὐτοί μέ φωνασκίες,θορύβους καί διαμαρτυρίες, διότι δῆθεν ὁ Γρηγόριος ἦταν ἀντικανονικόςἈρχιεπίσκοπος καί Πρόεδρος τῆς Β' Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἀφοῦ ἐχειροτονήθηδιά τήν Ἐπισκοπήν Σασίμων καί ἡ ἀνάληψις τῶν καθηκόντων τοῦ ἈρχιεπισκόπουΚων/πόλεως ἦταν ἀντικανονική γι'αὐτούς καί ζητοῦσαν τήν παραίτησί του καί τήνἀνάδειξι νέου Ἀρχιεπισκόπου.
Ἔπειτα ἀπό αὐτά, βλέποντας ὁ Γρηγόριος, βλέποντας τόἀνυποχώρητο καί τό ἐριστικό τῶν ἐν θέματι Ἐπισκόπων τῆς Αἰγύπτου καί τῆςΜακεδονίας, οἱ ὁποῖοι ἀντιστρατεύονταν πρός τόν Γρηγόριο καί τίςἀποφάσεις τῆς Συνόδου, ὑπέβαλε τήν ἱστορική καί μεγαλειώδη παραίτησί του .Ἐξήγησε τούς λόγους τῆς παραιτήσεως , εὐχήθηκε τά κρείττονα στούς Ἐπισκόπουςκαί στήν Σύνοδο καί μετά ἀπό ὀλίγες ἡμέρες ἀνεχώρησε γιά τήν προσφιλῆ τουΚαππαδοκία καί τήν ἰδιαίτερή του πατρίδα Ναζιανζό (Ἰούνιος 381) , ὃπου καίἐφησύχαζε τόν τελευταῖο καιρό τῆς ζωῆς του.
Μέχρι τόν Μάρτιο τοῦ 384 ἦταν ὑποχρεωμένος νά μείνη στήνἈριανζό. Περίμενε νά βελτιωθῆ ἡ ὑγεία του, τόσο ὃσο νά μπορῆ νά ζῆ μόνος,νά αὐτοεξυπηρετῆται. Εἶχε πάρει τήν ἀπόφασί του νά ἡσυχάση, νά συνεχίση τήνἀσκησι κάπου, χωρίς κόσμο γύρω του.
Στήνει τό ἀσκητήριό του στήν Καρβάλη καί ἐκεῖ ἀσκεῖται.Σκάβει, φυτεύει, ποτίζει καί χτίζει καί πρωτίστως καί κυρίως προσεύχεται,εὐχαριστώντας καί δοξολογώντας τον Θεόν.
Τόν Ἰανουάριο τοῦ 390, κατά τό δεύτερο δεκαπενθήμεροκαθηλώθηκε ἀπόλυτα στό ξυλοκρέβατό του. Καί οἱ πόνοι στίς ἀρθρώσεις, σέ ὃλεςτίς ἀρθρώσεις, ἦταν ἀφόρητοι. Δέν μποροῦσε νά συγκρατηθῆ.
Ὁ χειμώνας βαρύς, οἱ καιρικές συνθήκες δύσκολες, τό χιόνιἓνα μέτρο περίπου καί ἡ ὑγεία τοῦ Γέροντα Ἀρχιεπισκόπου πολύ βεβαρημένη.Προεῖδε τό ἐπίγειο τέλος του.
«Ἔφθασε, παιδί μου... δέν ἀργεῖ πλέον...τό τέλος. Ἀπό βρέφοςμέ κάλεσε ὁ Θεός...ἐπί τέλους πάω κοντά Του. Ὡρίμασε ὁ καιρός...πέφτει στήγῆ...πάω γιά πάντα στόν βασιλέα μου Χριστό» (36).
Αὐτό ἦταν τό «ἄσημο τέλος τοῦ διάσημου ἄνδρα», κατάτόν ἀείμνηστον Καθηγητή Στυλιανό Παπαδόπουλο (37).
καί 3. Οἱ γνήσιοι Ἀδελφοί, φίλοι καί στυλοβάτες τῆς Ἐκκλησίαςμας Ἐπίσκοποι
Ἤδη, μέ τήν ὃσο γινόταν πιό σύντομη ἀναφορά στο λαμπρόὁδοιπορικό ἑνός ἑκάστου ἀπό τούς ἐπιφανείς αὐτούς Ἱεράρχες κατεδείχθη περίτραναὃτι ὑπῆρξαν πράγματι οἱ γνήσιοι Ἀδελφοί ἐν Χριστῷ, οἱ ἀληθινοί φίλοι καί οἱπολύτιμοι στυλοβάτες τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας σέ χαλεπούς καίδυσχείμαρους καιρούς. Καί τοῦτο γιατί ὁ βίος καί ἡ πολιτεία τοῦ καθενός ἀπόαὐτούς ἦταν παράλληλος καί ἐπάλληλος ὡς πρός τόν ἄλλον.
Συνοπτικῶς, ὃμως, καλόν εἶναι νά ἐπισημάνωμε τά ἑξῆς:
α)Γνήσιοι ἐν Χριστῷ Ἀδελφοί
Ὁ ἃγιος Γρηγόριος μαρτυρεῖ περί τοῦ ὃτι: «ἦσαν ὁμόστεγοι,ἔτρωγαν τό ἴδιο φαγητό, εἶχαν τό ἴδιο πνεῦμα, τόν ἴδιο σκοπό. Συνεχῶςμεγάλωναν, θέρμαιναν καί στερέωναν τήν μεταξύ τους ἀγάπη» (38). Οἱ δύοἐν Χριστῷ Ἀδελφοί συμφώνησαν ὃτι σκοπός τους εἶναι «ἡ φιλοσοφία».Στον ὃρο ἔδιναν δικό τους περιεχόμενο. «Φιλοσοφία» θά σημαίνει στό ἑξῆς τό νάζῆ κανείς τήν ζωή τοῦ Χριστοῦ, νά ἀγωνίζεται γιά τίς χριστιανικές ἀρετές. Ἀκόμαεἰδικότερα, «φιλοσοφία» καί «φιλοσοφικός βίος» θά σημαίνει Θεολογίαἢ ἄσκηση καί ἀσκητικός ἢ μοναχικός βίος (39).
Ὁ Γρηγόριος, τονίζοντας τήν ἐν Χριστῷ ὁμοψυχία καί στερέωσιτους σημειώνει ὃτι οἱ δύο ὁμόσκηνοι Ἀδελφοί δεν κινδύνευσαν καθόλου στήν Ἀθήνα.«Πέρασαν ἀπό τίς συμπληγάδες πέτρες ἀκέραιοι, γιατί φάνηκαν μυαλωμένοι,εἶχαν ὁπλίσει τήν «διάνοια» τους ἔτσι , ὥστε νά μήν ὑποκύπτει στίς ἐπιθέσεις τῆς κοσμικῆς σοφίας... Ὠφελήθησαν (στήν Ἀθήνα) γιατίστερεώθησαν πιό πολύ στήν πίστι τους. Ὅσο γνώριζαν καί σπούδαζαν τήν ἀνθρώπινησοφία στό ἀθηναϊκό τους κορύφωμα, τόσο εὐκολότερα τήν σύγκριναν μέ τό δικότους φρόνημα καί διαπίστωναν ἔτσι πώς αὐτή εἶναι ἀπατηλή, μύθος, ἀθεμελίωτοκατασκεύασμα» (40). Ὁ ἴδιος ὁ Γρηγόριος παρατηρεῖ ὅτι μετά τηνἐπιστροφή τους ἀπό τήν Ἀθήνα, ἀφοῦ προσφέρθηκαν λίγο στόν κόσμο καί τά ἔργατου, ὃσο γιά νά ἰκανοποιήσουν τήν ἐπιθυμία τῶν πολλῶν, γρήγορα κυριάρχησανστούς ἑαυτούς τους καί φάνηκαν ἄνδρες ἀπό τήν νεανική τους ἡλικία μέ τό νάπροχωρήσουν μέ ἀνδρεισύνη στή φιλοσοφία (δηλ. στήν ἄσκηση) (41).
Ὁ Μ. Βασίλειος, δίνοντας τό νόημα καί τό πλήρωμα τῆς ἀδελφικῆςἐν Χριστῷ σχέσεως καί τῆς ἀληθινῆς χαρᾶς, πού τήν συνοδεύει , γράφει στόνὁμόψυχο του Γρηγόριο: «Εἶναι ἀλήθεια πως ἡ δουλειά τούτη (δηλ. τό νάἀπαλλαγῆ ἀπό τήν πατρική του περιουσία, διαμοιράζοντας την στούς ἐνδεεῖςσυνανθρώπους του) θά μέ κουράση. Μά τό λέω σέ σένα, πού ξέρεις πόσο εἴμαστεἓνα: Ἔχω μέσα μου χαρά... Τώρα πού σοῦ γράφω γιά τόν σκοπό τοῦ ταξιδιοῦ μουσκέπτομαι συνεχῶς τά πραγματικά ἀγαθά τοῦ Θεοῦ ὅταν ἀρχίσωμε τήν μοναστική ζωή.Τόσες φορές τήν ἀποφασίσαμε μαζί. Συνεχῶς τά πραγματικά ἀ μέχρι τώρα τήνἀναβάλλουμε. Μά πλησιάζει ἐπί τέλους ἡ ποθητή ὥρα, τή βλέπω, ἔρχεται...Λοιπόνχαῖρε τῆ χαρά τοῦ Κυρίου, καί νά εὒχεσαι γιά τή σύντομη ὥρα τῆς ἀσκήσεως μας.Θά βροῦμε ὄμορφο καί ἥσυχο μέρος νά στήσωμε τό ἀσκητήριό μας. Καί τότε...» (42).
Ἐνῶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἦταν ἀναποφάσιστος πρός καιρόν γιά τονκαιρό, πού θά συνασκήτευαν, καί ὁ ἅγιος Βασίλειος τοῦ ἔγραψε ἐπιτιμητικά γι'αὐτό, ὁ πρῶτος τοῦ ἀπάντησε μέ ὅλη του τήν εἰλικρίνεια: «Ὁμολογῶ πώςψεύτισα. Συμφώνησα στήν Ἀθήνα ὅτι μαζί θά εἴμαστε πάντα καί μαζί θάμονάσουμε... Mά δέν ψεύτισα μέ τήν θέλησι μου...Κι ἄν τό δεχτεῖς δέν θά ψευτίσωγιά πάντα... Θἄρθει καιρός πού θά εἴμαστε μαζί, ἄν τό θελήσεις, κι ὅλα θά τάἐχουμε κοινά» (43).
Ὅταν τελικά οἱ δύο Ἱεροί ἄνδρες συνασκητεύουν κοντά στόν Ἴριποταμό καί τρυγοῦν τό μέλι τῆς ἡσυχίας καί τῆς προσευχῆς χαίρονται καίἀπολαμβάνουν , κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο, τά ἀγαθά τῆς «συμφυΐας» καί«συμψυχίας» (44). Ὅσο ἡ ὥρα τῆς προσευχῆς προχωρᾶ τόσοπερισσότερο οἱ δύο ἄνδρες αἰσθάνονται τήν ἀδελφωσύνη τους. Ὅσο βαθύτερη γίνεταιἡ ἕνωσις τους μέ τόν Θεό, τόσο πιό ἀδελφικά νοιώθουν. Δέν τό φωνάζουν ὅμως.Κανείς δέν ὑψώνει φωνή, δέν κάνει ἀπότομη χειρονομία. Τοῦ ἀρκεῖ πού ἔχουν «συμφυΐα»καί «συμψυχία», ὅπως εἴπαμε (45) .
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος σέ μιά ὁμιλία του στή μνήμη τῆςκοιμήσεως τοῦ Βασιλείου διερωτᾶται γιά τό πῶς νά μιλήση μπροστά σέ ἕνα τόσομεγάλο ἀκροατήριο γιά πνευματικές θεωρίες καί ἐκστάσεις; «Πῶς νά ἐξηγήσηστούς ἀκροατές ὅτι σέ εὐλογημένες ὧρες ἔβλεπε τόν Βασίλειο πλημμυρισμένο στόφῶς; Ποῦ νά βρῆ τό κουράγιο νά εἰπῆ ὅτι κάποτε ὁ Βασίλειος στάθηκε γιά ὧρες νάτόν κοιτάζη ἔκθαμβος τότε πού τό πρόσωπο του εἶχε γίνει φανέρωμα τοῦ ἉγίουΠνεύματος, πού ἦταν τό πρόσωπο τοῦ Θεοῦ;» (46)
Ἀξίζει, νομίζω, γιά τό φιλάδελφο καί τό πνευματικό ὅμαιμοτῶν δύο ἁγίων ἀνδρῶν νά παραθέσωμε τά λόγια τοῦ ἁγίου Γρηγορίου πρός τόνἘπίσκοπο Καισαρείας Εὐσέβιο: «Δέν θά δεχθῶ νά ἐπαινῆς ἐμένα καί νά κατηγορῆςτόν Βασίλειο, μέ τόν ὁποῖο εἴμαστε ἕνα στό πνεῦμα καί στή διάθεσι. Ὅπως φέρεσαισέ μένα , ἔτσι καί καλύτερα πρέπει νά φέρεσαι καί στόν Βασίλειο. Ἀλλοιῶς νοιώθωμέ τό ἕνα σου χέρι νά μέ χαϊδεύεις καί μέ τό ἄλλο σου νά μέ δέρνης» (47).
β)Γνήσιοι κατά Θεόν φίλοι
Ἄν καί οἱλέξεις «Ἀδελφοί ἐν Χριστῷ» καί φίλοι κατά Θεόν εἶναι σχεδόν ταυτόσημες,διότι ἐμπεριέχουν τήν Ἁγιοπνευματική σχέσι καί κοινωνία τῶν προσώπων, ἐντούτοις θά καταγράψωμε ὅτι οἱ δύο Καππαδόκες ἅγιοι Ἱεράρχες ἦσαν καί γνήσιοικατά Θεόν φίλοι.
Σταθήκαμε καί προηγουμένως στήν ἐπισήμανσι ὅτι οἱ δύο συνομήλικοι νέοι τῆςΚαππαδοκίας «σύντροφοι τώρα σπουδῶν, θά γίνουν ἀργότερα ἐπιστήθιοι φίλοι καίσυναθληταί στό στίβο τῆς Ὀρθοδοξίας»(48).
Σταθήκαμε καί προηγουμένως στήν ἐπισήμανσι ὅτι οἱ δύο συνομήλικοι νέοι τῆςΚαππαδοκίας «σύντροφοι τώρα σπουδῶν, θά γίνουν ἀργότερα ἐπιστήθιοι φίλοι καίσυναθληταί στό στίβο τῆς Ὀρθοδοξίας»(48).
«Στό πνεῦμαδύο νέων εἴκοσι ἐτῶν γεννιέται ὁ πνευματικός δεσμός πού θά γίνη σύμβολο καίμέτρο φιλίας. Οἱ πνευματικοί ἄνθρωποι, οἱ διάκονοι τοῦ λόγου καί τοῦ στοχασμοῦ,θά μετροῦν πλέον τίς φιλίες τους μέ τή φιλία πού ἄρχισε τό 350/1 στήν Ἀθήναἀνάμεσα σέ δύο Καππαδόκες φοιτητές. Ἀνάμεσα σέ δύο φορεῖς τοῦ νέου γιάτότε πνευματικοῦ κόσμου, δηλ. τῆς Ἐκκλησίας» (49).
Ὅταν σπούδαζανστήν Ἀθήνα οἱ δύο φίλοι καί ὁ Γρηγόριος ἐστήριξε σέ μιά δύσκολη στιγμή τόνΒασίλειο γιά νά μήν ἀποθαρρυνθῆ ἀπό τήν Ἀθήνα καί τίς ἐκεῖ σπουδές, συνέβη τόἑξῆς: «Ἀπό τήν ὥρα ἐκείνη οἱ δύο νέοι κατάλαβαν κάτι πολύ βασικό: ὁ καθέναςμποροῦσε νά δίνει στόν ἄλλο. Ὁ ἕνας εἶχε ἀνάγκη τόν ἄλλο. Εἶναι μία σχέσι πούβαθαίνει χωρίς ὅρια καί θά τελειώση μέ τόν θάνατο τους» (50) .
Μετά τά ὡς ἄνωπεριστατικά «οἱ δύο νέοι ἄνδρες ἐξέφρασαν αὐτό πού κιόλας ζοῦσαν. Τή φιλία πούὁ ἕνας αἰσθανόταν γιά τόν ἄλλο. Τήν ἀγάπη πού ὑπῆρχε στόν ἕνα γιά τόνἄλλο (51) .
«Ἡ κατάστασιςφιλίας καί ἀγάπης πού οἱ δύο νέοι ἀνέπτυξαν δέν ἐξηγεῖται μέ τά κοινά μέτρα. Οἱἄνθρωποι μέχρι τότε εἶχαν γνωρίσει ἀγάπη, ἀλλά αὐτή ἦταν ἄλλου εἴδους:συναισθηματική, σωματική, ἰδεολογική. Στήν περίπτωση τοῦ Βασιλείου καί τοῦΓρηγορίου ἔχουμε βάθος, ἔκτασι, διάρκεια καί ποιότητα φιλίας πού ἐκπλήσσει. Ἡφιλία αὐτή ἄγγιξε τά ὅρια τῆς γνησιότητας καί τῆς ἀληθείας» (52).
Ὁ ἀείμνηστοςΠατρολόγος Καθηγητής Στυλιανός Παπαδόπουλος, φανερώνοντας τό μεγάλο μυστικό τῆςἀληθινῆς φιλίας, τῆς γνήσιας κατά Θεόν φιλίας, ἀναφέρεται στίς θετικές πρόςτοῦτο προϋποθέσεις καί λέγει τά ἑξῆς περισπούδαστα:
«Ὁ Γρηγόριοςφανερώνει τό γνήσιο πρόσωπο καί ὁ Βασίλειος βλέπει στόν Γρηγόριο τό γνήσιοπρόσωπο. Συναντήθηκαν δύο ἄνθρωποι πού πάσχιζαν νά καθαρίσουν τό πρόσωπο τουςἀπό τά προσωπεῖα. Τήν προσπάθεια διαπίστωσαν ἀμοιβαῖα. Δέ χρειαζότανπολύ. Ἀφοῦ εἶχαν συνείδησι τοῦ λυτρωτικοῦ μεγαλείου τοῦ προσώπου, ἑπόμενο ἦταννά στραφῆ ὁ ἕνας στόν ἄλλο.
»Κι ἔτσι γινόταν συγχρόνως ἀγώνας γιά κάθαρσι τοῦ προσώπου καί φανέρωσι τοῦπροσώπου στόν συνάνθρωπο. Τό μεγαλεῖο καί ἡ μακαριότητα τῆς φιλίας αὐτῆςβρίσκεται στό ὅτι ὁ Βασίλειος ἔβλεπε πιά στό πρόσωπο τοῦ Γρηγορίου τό θεῖοπρόσωπο, ἔβλεπε τόν ἴδιο τόν Θεό, ἀφοῦ τό πρόσωπο εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ.
»Κι ἔτσι γινόταν συγχρόνως ἀγώνας γιά κάθαρσι τοῦ προσώπου καί φανέρωσι τοῦπροσώπου στόν συνάνθρωπο. Τό μεγαλεῖο καί ἡ μακαριότητα τῆς φιλίας αὐτῆςβρίσκεται στό ὅτι ὁ Βασίλειος ἔβλεπε πιά στό πρόσωπο τοῦ Γρηγορίου τό θεῖοπρόσωπο, ἔβλεπε τόν ἴδιο τόν Θεό, ἀφοῦ τό πρόσωπο εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ.
»Τό ἴδιοσυνέβαινε καί μέ τόν Γρηγόριο. Τό μεγάλο μυστικό τῆς ἀληθινῆς φιλίας εἶναι δύοἄνθρωποι, νά φανερώνουν ἀμοιβαῖα τό ἀληθινό τους πρόσωπο, ἀπαλλαγμένο ἀπό τάπροσωπεῖα» .
(Καί στή συνέχεια ὁ ἀείμνηστος Πανεπιστημιακός διδάσκαλος προσθέτει) «Ἡ φιλίακαί ἡ ἀγάπη ἀποτελοῦν ἀγαλλίασι καί ἀπόλαυσι πνευματική, ἀκριβῶς γιατί βλέπεικανείς τόν ἴδιο τόν Θεό στό πρόσωπο πού ἀγαπάει. Ἀλλοιῶς δέν θά καταλάβουμε τήνἄρρητη συγκίνησι τοῦ Γρηγορίου καί τόν ὀδυρμό του γιά τήν ἀπώλεια τοῦ φίλου τουΒασιλείου, μέ τήν εὐκαιρία τῆς ὁποίας μιλάει γιά τή φιλία τους»(53).
(Καί στή συνέχεια ὁ ἀείμνηστος Πανεπιστημιακός διδάσκαλος προσθέτει) «Ἡ φιλίακαί ἡ ἀγάπη ἀποτελοῦν ἀγαλλίασι καί ἀπόλαυσι πνευματική, ἀκριβῶς γιατί βλέπεικανείς τόν ἴδιο τόν Θεό στό πρόσωπο πού ἀγαπάει. Ἀλλοιῶς δέν θά καταλάβουμε τήνἄρρητη συγκίνησι τοῦ Γρηγορίου καί τόν ὀδυρμό του γιά τήν ἀπώλεια τοῦ φίλου τουΒασιλείου, μέ τήν εὐκαιρία τῆς ὁποίας μιλάει γιά τή φιλία τους»(53).
Φιλία κατάΘεόν, ἱερή, ἔνθεος, ἀληθινή, φιλία παντοτινή καί εὐλογημένη.
καίγ) Γνήσιοι στυλοβάτες τῆς Ἐκκλησίας
Στῦλος καί ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας εἶναι, ὡς γνωστόν, ἡ Μία, Ἁγία, Καθολική καίἈποστολική τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία. Ὁ ἀκρογωνιαῖος λίθος της εἶναι ὁ ἸησοῦςΧριστός, ἡ Θεία κεφαλή αὐτῆς. Στυλοβάτες τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι οἱ ἅγιοιἈπόστολοι, οἱ Ἅγιοι Ἱεράρχες καί οἱ Ἅγιοι Μάρτυρες καί Ὁμολογητές τῆς Πίστεωςμας.
Διακεκριμένοικαί γνήσιοι στυλοβάτες τῆς Ἐκκλησίας μας, θαυμαστοί καί περιώνυμοι εἶναι οἱ δύομεγάλοι Καππαδόκες Θεολόγοι καί Ἱεράρχες, ὁ Μέγας Βασίλειος καί ὁ Γρηγόριος ὁΘεολόγος.
Ἄνθρωποι καίἹεράρχες βαθειᾶς πίστεως καί θεοσεβείας, πού κληρονόμησαν ἀπό τούς γονεῖς,πάππους καί προπάππους. Ἐπίσκοποι πανάρετοι καί ἁγιασμένοι. Βαθεῖς γνῶστες τῶνΘείων Γραφῶν καί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς μας παραδόσεως. Ἐμβριθεῖς μελετητές καίἐρευνητές τῶν βαθέων τοῦ Ἅγίου Πνεύματος. Φίλοι γνήσιοι τῆς ἀληθείας καίπροασπιστές τῆς σῳζούσης ἀληθείας τοῦ Χριστοῦ καί τῶν δογματικῶν ἀληθειῶν τῆςἀμωμήτου Ὀρθοδόξου Πίστεως μας.
Καί ἐνῶἐβίωναν τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί τήν ἀγάπη πρός τήν Θεία Ἀλήθεια, ἀνεδείχθησανταυτόχρονα οἱ ἄγρυπνοι φύλακες καί φρυκτωροί της, ὑπερασπιζόμενοι αὐτήν καίμαχόμενοι κατά τῶν πάσης φύσεως αἱρετικῶν (Ἀρειανῶν,Ὁμοίων, Ἀνομοίων,Ὁμοιουσιανῶν, Πνευματομάχων κ.ἄ.).
Εἴδαμεπροηγουμένως πόσο ἐταλαιπώρησαν τό Ὁρθόδοξο ποίμνιο τοῦ Χριστοῦ οἱ ἀρειανοί καίἀρειανόφρονες αὐτοκράτορες καί οἱ ἀρειανόφρονες Ἐπίσκοποι τῆς Ἐκκλησίας.Προσέξαμε ἰδιαίτερα τούς θεολογικούς ἀγῶνες καί τήν ποιμαντική ἐπαγρύπνησι τόσοτοῦ Μεγάλου Βασιλείου, ὅσον καί τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου κατά τῶνὉμοιουσιανῶν καί τῶν Ἀρειανῶν. Ἐθαυμάσαμε ἰδιαίτερα τούς διαρκεῖς καί μεγάλουςἀγῶνες τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου κατά τῆς Ἀρειανικῆς αἱρέσεως, τούςπροπηλακισμούς πού δέχθηκε, ἀλλά καί τίς περιφανεῖς νίκες, πού κατόρθωσε, καθώςὑπεραμύνονταν τῆς Ὁρθοδοξίας καί ἐστηλίτευσε τίς αἱρετικές τουςδιδασκαλίες. Ἡ ὁλοκλήρωσις τοῦ Ἱεροῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεωςἦταν ἐπίτευγμα τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀλλά καί ἰδική του λαμπρήἐπιτυχία.
Δι'ὅλων αὐτῶντῶν ἱερῶν ἀγώνων ἐδοξάσθη καί ἐμεγαλύνθη θεοπρεπῶς ἡ Ἁγία Τριάς, καθώς ἐπίσης ἐδοξάσθησαν πρεπόντως τά δύο δεινῶς πολεμηθέντα θεῖαπρόσωπα , τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ καί τοῦ Παναγίου Πνεύματος.
* * * * *
Μετά τά ὅσα ἐλέχθησαν ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, ἱερά ὑποθήκη τῶνἁγίων τούτων μεγάλων Ἱεραρχῶν καί Οἰκουμενικῶν Διδασκάλων εἶναι:
Νά εἴμεθα μέ τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ φιλόθεοι καί φιλάδελφοι, γνήσιοι Ἀδελφοί ἐνΧριστῷ καί φίλοι κατά Θεόν γνήσιοι πρός τούς οἰκείους τῆς πίστεως καί ἐν τῷμέτρῷ τῶν δυνατοτήτων μας νά ἀγαπᾶμε εἰλικρινά την ἁγία μας Ἐκκλησία, ὄντεςζωντανά καί ὀργανικά μέλη Αὐτῆς καί ἐμφορούμενοι ἀπό τήν ἀγάπη καί τήνπροσήλωσι μας εἰς τήν Ἱεράν Παρακαταθήκην καί τήν Παράδοσιν τῆς ἀμωμήτου ἡμῶνΠίστεως.
Νά εἴμεθα μέ τήν Χάρι τοῦ Θεοῦ φιλόθεοι καί φιλάδελφοι, γνήσιοι Ἀδελφοί ἐνΧριστῷ καί φίλοι κατά Θεόν γνήσιοι πρός τούς οἰκείους τῆς πίστεως καί ἐν τῷμέτρῷ τῶν δυνατοτήτων μας νά ἀγαπᾶμε εἰλικρινά την ἁγία μας Ἐκκλησία, ὄντεςζωντανά καί ὀργανικά μέλη Αὐτῆς καί ἐμφορούμενοι ἀπό τήν ἀγάπη καί τήνπροσήλωσι μας εἰς τήν Ἱεράν Παρακαταθήκην καί τήν Παράδοσιν τῆς ἀμωμήτου ἡμῶνΠίστεως.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Εἰς τόνΜέγαν Βασίλειον Ἐπιτάφιος γ'.
2) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ Ἡ ζωή ἑνός μεγάλου (ΒασίλειοςΚαισαρείας ), ἔκδ. ε' 2002, ‹‹Ἀποστολικῆς Διακονίας››, κεφ. , σελ.14. 3) Μ. Βασιλείου,Ἐπιστολή 210 , παρ.1. 4) Γρηγορίου Νύσσης, Ἐγκώμιο,PG 76, 8088.
5) Γρηγορίου Νύσσης, ἔνθ' ἀνωτ. BC.
6) Στυλ. Παπαδοπούλου ἔργον, κεφ. α' σελ. 23-24.
7) Γρηγ. Θεολόγου, Εἰς τόν Μέγαν Βασίλειον Ἐπιτάφιος, ιβ'.
8) Αὐτόθι, Ἐπιτάφιος, ιγ'.
9) Β.Τατάκη, Ἡ συμβολή τῆς Καππαδοκίας στή χριστιανική σκέψη,Ἀθήνα 1960, σελ. 68.
10) Γρηγορίου Θεολόγου, Ἐπιτάφιος ιδ'.
11) Ἔνθ' ἀνωτέρω, Ἐπιτάφιος ιδ'. 12. Ἔνθ' ἀνωτ.
12) Ἔνθ' ἀνωτ.
13) Αὐτόθι.
14) Γρηγορίου Νύσσης, Εἰς τόν βίον τῆς Μακρίνης, PG 46,965C.
15) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, ΒασίλειοςΚαισαρείας, κεφ. β'.
16) Ἐπιστολή 336 (Λιβανίου πρός Βασίλειον).
17) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, ΒασίλειοςΚαισαρείας, κεφ. β', σελ.72.
18) Ἐπιστολή 223,2.
19) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, ΒασίλειοςΚαισαρείας, κεφ. β', σελ. 82.
20) Παπαδοπούλου Στυλ. «Ἡ ζωή ἑνός μεγάλου»...κεφ δ΄,σελ.230-231.
21) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 45.
22) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ὁ πληγωμένος ἀετός (Γρηγόριος ὁΘεολόγος), ἔκδ.6η Ἀποστολ.Διακονίας, Οἱ γονεῖς καί τά παιδικά ἔτη, σελ. 17-18.
23) Αὐτόθι, σελ.19.
24) Αὐτόθι, Πρώτη παιδεία στήν πατρίδα.
25) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον , Πρώτη παιδεία στήνπατρίδα, σελ. 21.
26) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἀνώτερες σπουδέςΓρηγ. Θεολόγου, Παλαιστίνη καί Ἀλεξάνδρεια, σελ. 32-33.
27) Ἔνθ' ἀνωτ., Στή φουρτούνα τῆς Μεσογείου, σελ. 38.
28) Ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 33.
29) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἐπίσκοπος καίἈναχωρητής, σελ. 107.
30) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἐπίσκοπος καίἈναχωρητής, σελ. 126.
31) Αὐτόθι, σελ.126-127.
32) Αὐτόθι, σελ. 129.
33) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, σελ.130.
34) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 102,1, Πρός Κληδόνιον.
35) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἡ μεγαλειώδηςπαραίτησι, σελ.272.
36) Αὐτόθι,Ἡ δρύς πέφτει. Ἄσημο τέλος διάσημου ἄνδρα,σελ.384. Αὐτόθι, σελ.383.
37) Αὐτόθι, σελ.383.
38) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Εἰς τόν Μέγαν Βασίλειον Ἐπιτάφιοςιθ'.
39) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, κεφ. Α', σελ.48.
40) Ἔνθ' ἀνωτ. Σελ. 61.
41) Ἔνθ' ἀνωτ. Σελ. 76.
42) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, κεφ. Β', σελ.111.
43) Αὐτόθι, σελ.121.
44) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 6.
45) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. γ', σελ.174.
46) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιτάφιος §ε' καί ΠαπαδοπούλουΣτυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, κεφ. γ', σελ. 175.
47) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 16.
48) Β.Τατάκη, Ἡ συμβολή τῆς Καππαδοκίας...,σελ.68.
49) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. α', σελ.42.
50) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιτάφιος ιη'.
51) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιτάφιος ιθ'.
52) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. α', σελ.49-50.
53) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. α', σελ.50.
2) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ Ἡ ζωή ἑνός μεγάλου (ΒασίλειοςΚαισαρείας ), ἔκδ. ε' 2002, ‹‹Ἀποστολικῆς Διακονίας››, κεφ. , σελ.14. 3) Μ. Βασιλείου,Ἐπιστολή 210 , παρ.1. 4) Γρηγορίου Νύσσης, Ἐγκώμιο,PG 76, 8088.
5) Γρηγορίου Νύσσης, ἔνθ' ἀνωτ. BC.
6) Στυλ. Παπαδοπούλου ἔργον, κεφ. α' σελ. 23-24.
7) Γρηγ. Θεολόγου, Εἰς τόν Μέγαν Βασίλειον Ἐπιτάφιος, ιβ'.
8) Αὐτόθι, Ἐπιτάφιος, ιγ'.
9) Β.Τατάκη, Ἡ συμβολή τῆς Καππαδοκίας στή χριστιανική σκέψη,Ἀθήνα 1960, σελ. 68.
10) Γρηγορίου Θεολόγου, Ἐπιτάφιος ιδ'.
11) Ἔνθ' ἀνωτέρω, Ἐπιτάφιος ιδ'. 12. Ἔνθ' ἀνωτ.
12) Ἔνθ' ἀνωτ.
13) Αὐτόθι.
14) Γρηγορίου Νύσσης, Εἰς τόν βίον τῆς Μακρίνης, PG 46,965C.
15) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, ΒασίλειοςΚαισαρείας, κεφ. β'.
16) Ἐπιστολή 336 (Λιβανίου πρός Βασίλειον).
17) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, ΒασίλειοςΚαισαρείας, κεφ. β', σελ.72.
18) Ἐπιστολή 223,2.
19) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, ΒασίλειοςΚαισαρείας, κεφ. β', σελ. 82.
20) Παπαδοπούλου Στυλ. «Ἡ ζωή ἑνός μεγάλου»...κεφ δ΄,σελ.230-231.
21) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 45.
22) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ὁ πληγωμένος ἀετός (Γρηγόριος ὁΘεολόγος), ἔκδ.6η Ἀποστολ.Διακονίας, Οἱ γονεῖς καί τά παιδικά ἔτη, σελ. 17-18.
23) Αὐτόθι, σελ.19.
24) Αὐτόθι, Πρώτη παιδεία στήν πατρίδα.
25) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον , Πρώτη παιδεία στήνπατρίδα, σελ. 21.
26) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἀνώτερες σπουδέςΓρηγ. Θεολόγου, Παλαιστίνη καί Ἀλεξάνδρεια, σελ. 32-33.
27) Ἔνθ' ἀνωτ., Στή φουρτούνα τῆς Μεσογείου, σελ. 38.
28) Ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 33.
29) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἐπίσκοπος καίἈναχωρητής, σελ. 107.
30) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἐπίσκοπος καίἈναχωρητής, σελ. 126.
31) Αὐτόθι, σελ.126-127.
32) Αὐτόθι, σελ. 129.
33) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, σελ.130.
34) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 102,1, Πρός Κληδόνιον.
35) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, Ἡ μεγαλειώδηςπαραίτησι, σελ.272.
36) Αὐτόθι,Ἡ δρύς πέφτει. Ἄσημο τέλος διάσημου ἄνδρα,σελ.384. Αὐτόθι, σελ.383.
37) Αὐτόθι, σελ.383.
38) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Εἰς τόν Μέγαν Βασίλειον Ἐπιτάφιοςιθ'.
39) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, κεφ. Α', σελ.48.
40) Ἔνθ' ἀνωτ. Σελ. 61.
41) Ἔνθ' ἀνωτ. Σελ. 76.
42) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, κεφ. Β', σελ.111.
43) Αὐτόθι, σελ.121.
44) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 6.
45) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. γ', σελ.174.
46) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιτάφιος §ε' καί ΠαπαδοπούλουΣτυλιανοῦ, Ἡ ζωή ἑνός Μεγάλου, κεφ. γ', σελ. 175.
47) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιστολή 16.
48) Β.Τατάκη, Ἡ συμβολή τῆς Καππαδοκίας...,σελ.68.
49) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. α', σελ.42.
50) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιτάφιος ιη'.
51) Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἐπιτάφιος ιθ'.
52) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. α', σελ.49-50.
53) Παπαδοπούλου Στυλιανοῦ, μνημ. ἔργον, κεφ. α', σελ.50.
