Οιεν αγίοις πατέρες ημών και οικουμενικοί διδάσκαλοι Βασίλειος ο Μέγας, Γρηγόριοςο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος
Του Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Δορμπαράκη
«Ηαιτία της σημερινής εορτής είναι αυτή: Επί της βασιλείας του Αλεξίου Κομνηνού,ο οποίος πήρε τα σκήπτρα της βασιλείας μετά τον Βοτανειάτη, υπήρξε διαφωνίαστην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των λογίων και εναρέτων ανδρών: Άλλοιεκθείαζαν τον μέγα Βασίλειο, λέγοντας ότι είναι μεγαλοπρεπής στον λόγο, αφούερεύνησε με αυτόν τη φύση των όντων και συναγωνιζόταν ως προς τιςαρετές σχεδόν και τους αγγέλους, κι επίσης ότι δεν συγχωρούσε τις αμαρτίες τωνανθρώπων με πρόχειρο τρόπο, κι ήταν σπουδαίος στο ήθος του, χωρίς να έχει κάτιτο γήινο, από την άλλη δε υποβίβαζαν τον θείο Χρυσόστομο, διότι τάχα ήταναντίθετος προς τον Βασίλειο λόγω της προχειρότητάς του να συγχωρεί εύκολα καινα γίνεται ευχάριστος στους ανθρώπους.
Άλλοι πάλι υπερύψωναν τον θεϊκόΧρυσόστομο και έλεγαν ότι προηγείται του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγορίουτου Θεολόγου, διότι στεκόταν πιο κοντά στον άνθρωπο με τις διδασκαλίες του,καθοδηγώντας και προσκαλώντας όλους με την πιο απλή γλώσσα του στη μετάνοια,όπως και με το πλήθος των γλυκών σαν μέλι λόγων του και την ερμηνευτική τουδεινότητα. Άλλοι τέλος έπαιρναν το μέρος του Θεολόγου Γρηγορίου, λόγω τηςκομψότητας και της φροντισμένης φράσης του, της διεισδυτικότητας των λόγων τουκαι της ζωντάνιας των λέξεων, ο οποίος υπερέβαινε όλους τους φημισμένους γιατην ελληνική παιδεία τους, αλλά και τους δικούς μας της Εκκλησίας, και έδινανσ’ αυτόν την ψήφο της νίκης και βεβαίως τον έθεταν υπεράνω των άλλων.Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να διαιρεθούν τα πλήθη και άλλοι να ονομάζονταιΙωαννίτες, άλλοι Βασιλείτες και οι υπόλοιποι Γρηγορίτες.
Επειδήλοιπόν διαφωνούσαν έντονα και ήταν χωρισμένοι οι λόγιοι, λίγα χρόνια αργότεραφανερώνονται σε όραμα οι μέγιστοι αυτοί Πατέρες, ο καθένας χωριστά κι έπειταόλοι μαζί, όχι σε όνειρο αλλά όταν ήταν ξύπνιος, στον Επίσκοπο Ιωάννη τονμεγάλο, τον δάσκαλο των ιερών γραμμάτων της πόλεως των Ευχαΐτων, άνδρα λόγιομεν κατά τα άλλα, με παιδεία ελληνική όχι ευκαταφρόνητη (όπως δείχνουν τακείμενά του), ενάρετο δε σε μέγιστο βαθμό. Και με μια γλώσσα λένε προς αυτόν:Εμείς είμαστε ένα, όπως βλέπεις, ενώπιον του Θεού, και δεν υπάρχει τίποτεενάντιο και εχθρικό μεταξύ μας, αλλά ο καθένας μας στον δικό του καιρό, μεφωτισμό του θείου Πνεύματος, συγγράψαμε τις διδασκαλίες που οδηγούν στη σωτηρίατων ανθρώπων, και τους δώσαμε όσα είχαμε μυηθεί από τον Θεό. Πρώτος μεταξύ μαςδεν υπάρχει, γι’ αυτό βεβαίως και ούτε δεύτερος. Αλλά αν θα πεις για τον ένα,είναι σαν να λες και για τους άλλους. Γι’ αυτό σήκω και διάταξε αυτούς πουμαλώνουν να μη χωρίζονται εξ αιτίας μας. Διότι η έγνοια και η φροντίδα μας, καιόσο ζούσαμε και τώρα στη μετάστασή μας στους ουρανούς, ήταν και είναι ναειρηνεύουν οι πάντες και να είναι μονοιασμένοι μεταξύ τους. Κι ακόμη: σε μίαημέρα βάλε τη μνήμη μας και, όπως εσύ ξέρεις, φτιάξε τα σχετικά με την εορτήμας και κάνε το τούτο παράδοση για τους μεταγενεστέρους, διότι εμείς είμαστεένα στον Θεό. Οπωσδήποτε δε και εμείς θα βοηθήσουμε στη σωτηρία αυτών πουθα εκτελούν τη μνήμη μας, αφού νομίζουμε ότι έχουμε κάποια δύναμη μπροστά στονΘεό. Αυτά είπαν και φάνηκαν πάλι να ανεβαίνουν προς τον ουρανό, μέσα σε άπειροφως λάμψης, προσφωνώντας ο ένας τον άλλον με τα ονόματά τους.
Ο δεθεϊκός εκείνος άνδρας σηκώθηκε, ο Ιωάννης Ευχαΐτων δηλαδή, και έκανε όπως τονπροέτρεψαν οι άγιοι: και το πλήθος και τους διαφωνούντες ησύχασε (διότι οάνδρας θεωρείτο φημισμένος για την αρετή του), και την εορτή αυτή παρέδωσε στηνΕκκλησία, ώστε να την εορτάζουν σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Και πρόσεξε τοφρόνημα του άνδρα: Επειδή βρήκε τον μήνα Ιανουάριο να έχει και τους τρειςαυτούς, δηλαδή κατά την πρώτη του μηνός, τον μέγα Βασίλειο, κατά την εικοστήΠέμπτη, τον θείο Γρηγόριο, και κατά την εικοστή έβδομη, τον θείο Χρυσόστομο,τους μάζεψε πάλι κατά την τριακοστή, στέφοντάς τους με κανόνες και τροπάρια καιεγκώμια, όπως τους αρμόζει. Κι όλα αυτά - που έγιναν, όπως νομίζω,και με τη σύμφωνη γνώμη τους - δεν υπολείπονται διόλου από τίποτε που είναιάξιο επαίνου, ώστε να ξεπερνούν και όλα όσα από εκείνον και έγιναν και θαγίνουν».
Οάγιος Ιωάννης ο Ευχαϊτων είναι όχι μόνον αυτός που δέχτηκε την κατά χάρη Θεούεμφάνιση των αγίων τριών Ιεραρχών, ώστε να επιλυθεί η διαφωνία των λογίων τηςΚωνσταντινουπόλεως περί του ποιος είναι ο μεγαλύτερος από τους τρεις, αλλά καιαυτός που εμπνεύστηκε να γράψει «κανόνες και τροπάρια και εγκώμια» κατά τοσυναξάρι. Και πράγματι, η σημερινή υμνολογία αποτελεί εν πρώτοις ένανεγκωμιασμό από τον άγιο Ευχαΐτων του πνευματικού ύψους και των τριών Ιεραρχών,οι οποίοι υπήρξαν μεταξύ άλλων «άλλοι άγγελοι μετά σαρκός», «κατά μέθεξιν θεοί,διότι είχαν μέσα τους ζωντανό και λαλούντα τον από τη φύση Του μόνο αληθινό Θεό», «οιτων ηθών διορθωταί και των ψυχών οικονόμοι, οι σωτήρες οι κοινοί των απάντων,οι και πράξεων ημίν και λόγων τύπους δείξαντες, οι παιδευταί του βίου» (οιδιορθωτές των ηθών και οι φροντιστές των ψυχών, οι κοινοί σωτήρες όλων, αυτοίπου έδειξαν σε εμάς τα παραδείγματα των πράξεων και των λόγων, οι εκπαιδευτέςτου βίου μας), όπως και «οι μεγάλοι φωστήρες, οι αρραγείς πύργοι τηςΕκκλησίας», «οι λαβόντες σοφίαν παρά Θεού, ως άλλοι τρεις απόστολοι του Χριστού».Δεν υπάρχει εγκώμιο που δεν χρησιμοποιεί ο άγιος υμνογράφος, για να αποδώσειπρώτον, αυτό που οραματικά και θεοπτικά έζησε: την παρουσία των αγίων στη ζωήτου, δεύτερον, την τεράστια θεολογική συμβολή τους στη ζωή της Εκκλησίας.
Κι ωςπρος το πρώτο. Η υπέρ φύσιν εμπειρία του να δει οραματικά τους αγίουςπροβάλλεται δεόντως από τον άγιο. Προκειμένου μάλιστα να προβάλει την ισότητάτους, όπως ήταν και ο κύριος σκοπός του οράματος, χρησιμοποιεί φράσεις πουαναφέρονται στη συζυγία του άνδρα με τη γυναίκα. «Ους ο Θεός συνέζευξε,άνθρωπος μη χωριζέτω», λέει ο λόγος του Θεού, «ους ο Θεός συνήνωσεν ειςομότιμον ένωσιν, εγκωμιαστής μη χωριζέτω άνθρωπος» (αυτούς που ο Θεός συνένωσεσε ομότιμη ένωση, άνθρωπος εγκωμιαστής ας μη τους χωρίζει), λέει ο υμνογράφος.Για να συνεχίσει: «θεωρώντας τους ίσους στα χαρίσματά τους, ας τουςκαθιστά με τους ύμνους του άξιους και ίσων ύμνων» («αλλ’ ίσους ηγούμενος,εν τοις αυτοίς χαρίσμασιν, ίσων και των ύμνων, μελωδών αξιούτω»). Μπορείνα φαίνεται υπερβολική η σύγκριση, αλλά ο υμνογράφος στηρίζεται στην προσωπικήτου εμπειρία και κάνει υπακοή: εξαγγέλλει ό,τι οι άγιοι, συνεπώς και ο Κύριος,του είπαν. Και προχωρεί και σε άλλη εικόνα για να αποδώσει και πάλι την ίδιααλήθεια: «Από τον Ουρανό δύο μεγάλα λυχνάρια φωτίζουν όλον τον κόσμο με διαδοχήτου ενός προς το άλλο: ο ήλιος και η σελήνη. Από τη γη με πολύ φανερό τρόποφωτίζουν όλη την οικουμένη τρεις ίδιοι υπερμεγέθεις ήλιοι, που λάμπουν μαζί: οΒασίλειος, ο Γρηγόριος, ο Ιωάννης Χρυσόστομος» («Εξ ουρανού μεν μέγιστοι δύωλύχνοι φωτίζουσιν εκ διαδοχής αλλήλων την υφήλιον∙ εκ γης δε φανότερον τηνσύμπασαν αυγάζουσι τρεις κατά τ’ αυτό υπερμεγέθεις φωστήρες,συλλάμποντες αλλήλοις»).
Και ωςπρος το δεύτερο: η τεράστια θεολογική συμβολή τους στην Εκκλησία. Ο υμνογράφοςβρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για τον αγώνα των αγίων υπέρ της αληθούςπίστεως: τη διακράτηση της αλήθειας για την αγία Τριάδα. Και οι τρειςαγωνίστηκαν να φανερώσουν ανόθευτη την αποκάλυψη του Χριστού και το κήρυγμα τωνΑποστόλων περί του Θεού. Για παράδειγμα: «Διδαχθήκαμε να θεολογούμε τηνΜοναδική Τριάδα και παραλάβαμε να υμνούμε την Τριαδική Μονάδα. Μάθαμε ναπροσκυνούμε από τους Πατέρες μία τρισυπόστατη Φύση» («Τριάδα Μοναδικήνθεολογείν εδιδάχθημεν∙Μονάδα Τριαδικήν υμνείν παρελάβομεν∙ προσκυνείνεμάθομεν, παρά των Πατέρων, μίαν Φύσιν τρισυπόστατον»). «Ο Υιός και Λόγος τουΘεού ήταν από την αρχή συνάναρχος με τον Πατέρα. Συνυπήρχε το άγιον Πνεύμα μετον Λόγο του Θεού, αλλά προερχόμενο από τον Γεννήτορα Πατέρα. Απλή, ομοούσια,συμφυής Θεότητα, όπως κηρύσσουν οι θείοι Κήρυκες, οι τρεις Ιεράρχες» («Ο Λόγοςην εν αρχή, προς τον Πατέρα συνάναρχος∙ τω Λόγω Πνεύμα συνήν, αλλ’ εκτου Γεννήτορος∙ απλή ομοούσιος, συμφυής Θεότης, ως οι θείοί φασι Κήρυκες»).
Οάγιος υμνογράφος όμως εν προκειμένω προβαίνει σε μία σημαντική επισήμανση:Βεβαίως οι άγιοι Πατέρες αυτοί εξήγγελλαν ό,τι ο Κύριος απεκάλυψεκαι οι Απόστολοι κήρυσσαν, αλλά με τη σοφία που τους δόθηκε από τον Θεό και τηβοήθεια βεβαίως των ανθρωπίνων γνώσεών τους, αυτό που οι απόστολοι κήρυσσαν μεαπλό τρόπο, εκείνοι το στερέωσαν και το περιχαράκωσαν, ώστε να είναι απρόσβλητοαπό τις φιλοσοφικές ενστάσεις της εποχή τους. Με άλλα λόγια την αλήθεια που αποκαλύφθηκεεν Χριστώ, οι άγιοι Πατέρες προσπάθησαν να την διατυπώσουν μετέτοιον ισχυρό ανθρώπινο λόγο, ώστε να μην μπορούν οι διάφοροι αιρετικοί να τηναλλοιώσουν με τα φληναφήματά τους – κάτι που έγινε δεκτό από την Εκκλησία μας,διά του στόματός της, της Οικουμενικής Συνόδου, και της συνειδήσεως τηςΕκκλησίας, του φρονήματος των πιστών. Κι είναι αυτοί συνεπώς πουπροέβησαν στη σύνθεση αυτού που λέμε «ελληνορθοδοξία».
Ελληνορθοδοξία δηλαδή είναι η αποκαλυμμένη απότον Χριστό πίστη, δοσμένη όμως με κατηγορίες ελληνικές και με όρουςφιλοσοφικούς. Περιεχόμενο ο χριστιανισμός, ένδυμα ο ελληνισμός. Κι αυτό τοέκαναν, διότι αυτή τότε ήταν η πρόκληση της εποχής: να δοθεί η πίστη μέσω τουελληνισμού. Δεν ήταν σκοπός τους η διάσωση του ελληνισμού. Αυτό που τους ενδιέφερεήταν η προβολή της αληθινής πίστεως, της ίδιας της αλήθειας, δηλαδή ο Χριστός.Στην εποχή τους όμως το ένδυμα για να διατυπωθεί αυτή η αλήθεια ήταν οελληνισμός. Κι από την άποψη αυτή ο ελληνισμός αναβαπτίστηκε και εσαείπαραμένει λαμπρισμένος, λόγω ακριβώς της σύνδεσής του με τη χριστιανική πίστη.Σ’ ένα από τα καθίσματα του όρθρου λοιπόν λέει ο υμνογράφος: «Λάβατε τη σοφίααπό τον Θεό, σαν άλλοι τρεις Απόστολοι του Χριστού, και με τον λόγο της γνώσεωςστερεώνετε τα δόγματα με τη δύναμη του αγίου Πνεύματος, τα οποία προηγουμένωςμε απλά λόγια αλλά και με γνώση έδωσαν οι αλιείς απόστολοι του Χριστού. Διότιέπρεπε και με αυτόν τον τρόπο ο απλός σεβασμός μας να γίνει στέρεος και νααποκτήσει σύσταση, μέσα από σας, πανσεβάσμιοι Πατέρες» («Την σοφίαν λαβόντεςπαρά Θεού, ως Απόστολοι άλλοι τρεις του Χριστού, τω λόγω της γνώσεως συνιστάτετα δόγματα, α το πριν εν λόγοις απλοίς κατεβάλλοντο Αλιείς εν γνώσει, δυνάμειτου Πνεύματος∙ έδει γαρ και ούτω, το απλούν ημών σέβας, την σύστασινκτήσασθαι, δι’ υμών, πανσεβάσμιοι»).
Με ταπαραπάνω καταλαβαίνουμε και αυτό που διαρκώς τονίζει η Εκκλησία μας, όταναναφέρεται στους τρεις Ιεράρχες ως προστάτες της παιδείας. Ότι δηλαδή η παιδείαγι’ αυτούς δεν εξαντλείτο στη κατά κόσμο μόρφωσή τους, την οποία αυτή πλούσιακατείχαν – ό,τι συνήθως θεωρείται από τους πολλούς παιδεία. Η κοσμική παιδεία,η ανθρώπινη σοφία μόνη της, η επιστήμη θα λέγαμε, όπως ήδη είχανεπισημάνει και οι αρχαίοι Έλληνες «πανουργία και ου σοφία φαίνεται», δενθεωρείται δηλαδή αληθινή σοφία αλλά πονηρία. Διότι η ανάπτυξη μόνο της λογικής,χωρίς παράλληλη καλλιέργεια της καρδιάς οδηγεί συνήθως σε καταστροφή. Οι δύοπαγκόσμιοι πόλεμοι, όλες οι αναταραχές μέχρι σήμερα στην ανθρωπότητα αποτελούντην επιβεβαίωση και του λόγου το αληθές. Για την Εκκλησία μας, όπως φαίνεταιαπό τους τρεις Ιεράρχες, η αληθινή παιδεία είναι αυτή που οδηγεί τον άνθρωπο σετέτοια εσωτερική καλλιέργεια, ώστε να γίνει μία φανέρωση του Χριστού μέσα στονκόσμο. Το όραμα της χριστιανικής παιδείας, που πρόβαλλαν διαρκώς οι τρειςΙεράρχες, ήταν το «μορφωθήναι Χριστόν εν ημίν». Να φθάσουμε οι άνθρωποι στοντύπο του αληθινού ανθρώπου που έδειξε ο Χριστός.
ΔιότιΑυτός εκτός από Θεός είναι και ο αληθινός άνθρωπος. Οι άγιοι Ιεράρχες μαςλοιπόν χρησιμοποίησαν την ανθρώπινη γνώση και τη σοφία τους, προκειμένου νασυσταθεί, με την έννοια να στερεωθεί και να αρθρωθεί σε λόγο, η απλότητα τουκηρύγματος των Αποστόλων. Ο άγιος Ιωάννης ο Ευχαΐτων, ο υμνογράφος των αγίων,μας το λέει και ως εξής: «Γίνατε νοήμονες άνθρωποι από την κοσμική και γήινησοφία, ένδοξοι Πατέρες, αλλά αποκτήσατε κυβέρνηση από τη σοφία του Θεού, δηλαδήη θεϊκή σοφία σας καθοδηγούσε και σας κατεύθυνε. Γι’ αυτό και σαν θεραπαινίδα,σαν δούλη δηλαδή, υποτάξατε την κοσμική στη θεία με πάνσοφο τρόπο» («Νοήμονεςεκ της κάτω σοφίας γενόμενοι, κυβέρνησιν, ένδοξοι, παρά της θείας εκτήσασθε∙ όθενως θεράπαιναν ταύτην εκείνη πανσόφως υπετάξατε»).
Βεβαίως αξίζει η επιστήμη και κάθε ανθρώπινηγνώση και σοφία. Αλλά για να βοηθά τον άνθρωπο στην αναγωγή του προς τον Θεό.Κάτι που δυστυχώς ήδη εδώ και αρκετά χρόνια έχει χαθεί από την ελληνικήεκπαίδευση. Η εορτή έτσι των Τριών Ιεραρχών στην εποχή μας μένει μετέωρη. Ηπαιδεία που προβάλλουν οι άγιοι αποτελεί ένα διαρκώς ζητούμενο.
Ακολουθείν
