Τα δικαιώματα του ανθρώπου και ο διαπολιτισμικός διάλογος
του Πατριάρχη Μόσχαςκαι πάσης Ρωσίας κ. Κυρίλλου από το βιβλίο του «Ελευθερία και ευθύνη. Ταδικαιώματα του ανθρώπου και η αξιοπρέπεια του προσώπου»
***
Το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι μιανέα δομή στα πλαίσια του συστήματος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Άλλα πίσωτου υπάρχει πολυετής εμπειρία μελέτης και εργασίας αυτού του αρμοδίουοργανισμού στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το Συμβούλιο έχει σημαντικέςδυνατότητες, ώστε να οδηγήσει σε συζήτηση τα εισερχόμενα στην αρμοδιότητα τουερωτήματα, τα όποια θέτουν οι νέοι εταίροι, μεταξύ των οποίων, ελπίζω, οιθρησκευτικές οργανώσεις θα καταλάβουν αρμόζουσα θέση.
Ασφαλώς, τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούνσημαντικό θεσμό της σύγχρονης κοινωνικής οργάνωσης. Η ελκυστικότητα τουςβασίζεται στην απλή και προσιτή ιδέα, σύμφωνα με την οποία στο κέντρο τηςκοινωνικής ζωής τίθεται η φροντίδα για το καλό κάθε ατόμου ξεχωριστά. Ειδικάαυτή την ιδέα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό την εισήγαγε ο χριστιανισμός. Στοκήρυγμα του πάντοτε διακήρυσσε ότι η σωτηρία είναι προσιτή σε κάθε άτομο,ανεξάρτητα από την εθνική ή κοινωνική καταγωγή του, και επίσης τόνιζε τημοναδικότητα και την αξία του κάθε προσώπου στο σχέδιο του Θεού για τον κόσμο.
Ασφαλώς, τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούνσημαντικό θεσμό της σύγχρονης κοινωνικής οργάνωσης. Η ελκυστικότητα τουςβασίζεται στην απλή και προσιτή ιδέα, σύμφωνα με την οποία στο κέντρο τηςκοινωνικής ζωής τίθεται η φροντίδα για το καλό κάθε ατόμου ξεχωριστά. Ειδικάαυτή την ιδέα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό την εισήγαγε ο χριστιανισμός. Στοκήρυγμα του πάντοτε διακήρυσσε ότι η σωτηρία είναι προσιτή σε κάθε άτομο,ανεξάρτητα από την εθνική ή κοινωνική καταγωγή του, και επίσης τόνιζε τημοναδικότητα και την αξία του κάθε προσώπου στο σχέδιο του Θεού για τον κόσμο.
Οι χριστιανοί δεν μπορούν να παραμένουναδιάφοροι για την περαιτέρω τύχη αυτού του σημαντικού μηνύματος προς τηνανθρωπότητα, ακόμη και αν αυτό εκφράζεται με την κοσμική γλώσσα των δικαιωμάτωντου ανθρώπου. Είναι σημαντικό αυτός ο θεσμός να συνεχίσει να υπηρετεί τοκαλό κάθε ανθρώπου και της κοινωνίας συνολικά.
Ωστόσο, κατά την άποψη πολλών ορθοδόξωνχριστιανών, κατά την ανάπτυξη και την εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτωνσήμερα ενισχύονται κάποιες τάσεις επικίνδυνες για την επίτευξη αυτού του υψηλούστόχου.
Εν πρώτοις, στην ανάπτυξη του θεσμού τωνδικαιωμάτων του άνθρωπου όλο και περισσότερο ασκεί επιρροή ένα περιορισμένοφάσμα αντιλήψεων για την ανθρώπινη φύση, τις όποιες δεν συμμερίζεται ηπλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη. Συχνά οι διεθνείς οργανισμοί πούασχολούνται με θέματα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βγάζουν τασυμπεράσματα τους με βάση τις γνωμοδοτήσεις ενός στενού κύκλου εμπειρογνωμόνων,γραφειοκρατών ή ηχηρών, αλλά καλά οργανωμένων, μειοψηφιών. Πολλά εθνικά κράτη,επίσης, υφίστανται την ισχυρή επιρροή αυτών των οντοτήτων και χάνουν τηνικανότητα να μεταδώσουν τις αυθεντικές αναφορικά με τις αξίες προθέσεις τωνλαών τους.
Είναι χαρακτηριστικό το ότι η πιο διαδεδομένηκαι ευρέως χρησιμοποιούμενη έννοια σε σχέση με το θέμα των δικαιωμάτων τουάνθρωπου -η αξιοπρέπεια του ανθρώπου- σήμερα δεν έχει σαφή και κοινή σημασία.Χρησιμοποιείται ως ένα είδος αξιώματος, αν και εδώ και καιρό έχει ωριμάσει ήανάγκη να συζητήσουμε για το περιεχόμενο της. Σε αυτή την έννοια περιέχεται τοκλειδί για το πώς αντιλαμβανόμαστε τον άνθρωπο, και ως εκ τούτου και ταδικαιώματα του.
Για τους ορθοδόξους χριστιανούς είναι σαφέςότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν μπορεί να παρουσιάζεται χωρίς τηθρησκευτικοπνευματική και ηθική διάσταση. Την ίδια στιγμή, χάριν της εξασφάλισης της δυνατότηταςαποδοχής της εννοίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από ανθρώπους διαφορετικώνκοσμοθεωριών συχνά υποστηρίζεται η αποστασιοποίηση της από τη θρησκεία. Ωςαποτέλεσμα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις χαρακτηρίζονται ατομική υπόθεση και δενθεωρούνται ως πηγή του σύγχρονου δικαίου, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπίνωνδικαιωμάτων. Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι σύμφωνα με εκτεταμένες έρευνεςπερίπου το 80% των κατοίκων του πλανήτη είναι θρησκευόμενοι άνθρωποι.
Αντίθετα, ακούγονται απαιτήσεις υποταγής τωνθρησκευτικών πεποιθήσεων σε κανόνες δικαίου πού έχουν γεννηθεί σε έδαφος μηθρησκευτικών ιδεών. Αυτό οδηγεί στην κυριαρχία της αγνωστικιστικής ή ακόμη καιτης υλιστικής προσέγγισης στη ζωή, πράγμα πού δικαίως προκαλεί δυσαρέσκειαστους πιστούς ανθρώπους. Στην πράξη αυτό οδηγεί στην έξωση από τηδημόσια ζωή των θρησκευτικών τελετών, συμβόλων και ιδεών. Ακόμα και ηαγαπημένη χριστιανική γιορτή -τα Χριστούγεννα- σε πολλές δυτικές χώρες έχειχάσει την ονομασία της. Τώρα οι εκπρόσωποι των αρχών συγχαίρουν τους ανθρώπουςγια τις εποχιακές γιορτές. Επίσης, από τη σκοπιά των ανθρωπίνων δικαιωμάτωνδικαιολογούνται οι προσβολές και οι αλλοιώσεις των θρησκευτικών συμβόλων καιδιδασκαλιών. Υπό το φως της ίδιας προσέγγισης σήμερα επιδιώκουν ναεπιβάλλουν στα σχολεία αντί της διδασκαλίας των θεμελίων της προσωπικήςθρησκείας, κάποια σειρά μαθημάτων γνωριμίας με διάφορες θρησκείες.
Εν ολίγοις, η κοσμική προσέγγιση εξαναγκάζειτους ανθρώπους να εγκαταλείψουν την έκφραση της πίστης τους στη δημόσια ζωή. Αυτό οδηγεί στην οικοδόμηση μιας χωρίςθρησκεία κοινωνίας, την οποία δεν μπορεί να υποστηρίξει ούτε ένα πραγματικάθρησκευόμενο πρόσωπο.
Έκτος αυτού, παρατηρείται ισχυρή επιρροή απόακραίες φεμινιστικές απόψεις και ομοφυλοφιλικές στάσεις στη διατύπωση κανόνων,οδηγιών, προγραμμάτων στον τομέα της δραστηριότητας για την προστασία τωνανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα όποια είναι καταστροφικά για τον θεσμό τηςοικογένειας και την αναπαραγωγή του πληθυσμού. Δεν είναι αρμοδιότητα μας νακρίνουμε ποιόν τρόπο ζωής επιλέγουν οι εκάστοτε άνθρωποι, αλλά γιατί οι απόψειςτους θα πρέπει να επιβάλλονται δια της βίας μέσω του νομικού συστήματος σεάλλους, πού δεν τις συμμερίζονται; Πρόσφατα έγινε γνωστό ότι στη ΜεγάληΒρετανία απαγορεύθηκε η δραστηριότητα των καθολικών πρακτορείων υιοθεσίας, ταόποια αρνούνταν να εξετάσουν ομοφυλόφιλα ζευγάρια ως πιθανούς υποψήφιους για ναγίνουν θετοί γονείς.
Δεν μπορούμε να δεχτούμε προσεγγίσεις τουρόλου του άνδρα και της γυναίκας, των σχέσεων άνδρα και γυναίκας, γονέων καιπαιδιών, του καθεστώτος των ομοφυλοφιλικών ενώσεων, οι όποιες εμφανίζονταιχωρίς να λαμβάνεται ύπ' όψιν η γνώμη των πιστών ανθρώπων.
Η άποψη ότι η άμβλωση είναι δικαίωμα τωνγυναικών έχει οδηγήσει στο γεγονός οι διεθνείς οργανισμοί να παραμένουν κωφοίκαι τυφλοί προς το δικαίωμα στη ζωή του συλληφθέντος παιδιού. Σήμερα, δεν έχουνισχύ οι αναφορές στην ηθική, όταν διεξάγονται πειράματα με ανθρώπινα έμβρυα.Ακόμα μεγαλύτερη έκπληξη προκαλούν οι προτάσεις για την εισαγωγή τουδικαιώματος στην ευθανασία στο σώμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ταανθρώπινα δικαιώματα, τα όποια αρχίζουν από το θεμελιώδες δικαίωμα στη ζωή, στοεγγύς μέλλον μπορεί να βρεθούν στο πλευρό του θανάτου.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν σοβαρά ερωτήματαόσον αφορά την εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ένα από τα προβλήματα σεαυτόν τον τομέα σχετίζεται με την ερμηνεία της έννοιας της ελευθερίας. Ταανθρώπινα δικαιώματακατοχυρώνουν ορισμένες δυνατότητες, τις όποιες οιάνθρωποι μπορούν να χρησιμοποιήσουν κατά την κρίση τους. Με άλλα λόγια,υπερασπίζονταιμόνο την ελευθερία επιλογής, αλλά δεν λένε τίποτα για την ευθύνη του ανθρώπου.Ως εκ τούτου, μένει ανυπεράσπιστη η ελευθερία του άνθρωπου από το κακό. Τίείναι η ελευθερία από το κακό; Κατά την άποψη μας, αυτή περιγράφεται με τηγλώσσα των ηθικών κανόνων. Στην εισήγηση του στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση τουΣυμβουλίου της Ευρώπης ο πατριάρχης Αλέξιος Β' προσέφερε τη σημασία της ηθικήςως θετική ελευθερία: «Η ηθική είναι η ελευθερία εν δράσει. Είναι η ελευθερίαπού ήδη έχει πραγματοποιηθεί ως αποτέλεσμα της υπεύθυνης επιλογής, η οποίααυτοπεριορίζεται χάριν του καλού και του οφέλους του ίδιου του ατόμου και τηςκοινωνίας».
Θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι τα πρότυπα τουΟ.Η.Ε., τα όποια, μεταξύ άλλων, βασίζονται στην Οικουμενική Διακήρυξη τωνΔικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948, προτείνουν τον περιορισμό της ελευθερίαςεπιλογής για την «Ικανοποίηση των δικαίων απαιτήσεων της ηθικής». Δυστυχώς,στον Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτή η περιοριστικήπαράμετρος δεν λαμβάνεται υπ' όψιν.
Σε πολλές χώρες με το πρόσχημα της ελευθερίαςαναπτύσσεται ενεργά η εμπορική βιομηχανία πού γεμίζει την κοινωνία με τηνπροπαγάνδα του ανήθικου τρόπου ζωής. Πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχειτο δικαίωμα να προστατεύεται από το κήρυγμα της βίας, της χρήσης ναρκωτικών καιαλκοόλ, των τυχερών παιχνιδιών, της σεξουαλικής ασυδοσίας.
Κατά την άποψη μας τα ανθρώπινα δικαιώματα δενπρέπει να έρχονται σε σύγκρουση με τους ηθικούς κανόνες, τους οποίους οιπερισσότεροι άνθρωποι αναγνωρίζουν ως τον επιθυμητό κανόνα συμπεριφοράς. Αν ταανθρώπινα δικαιώματα πρόκειται να υποστηρίξουν τον ηθικό σχετικισμό στηνκοινωνία, τότε θα γίνουν ξένα προς τους πιστούς ανθρώπους.
Το θέμα της εφαρμογής των ανθρωπίνωνδικαιωμάτων αγγίζει επίσης το ζήτημα της ιδιαίτερης ταυτότητας των συστημάτωνπροστασίας των δικαιωμάτων στις διάφορες χώρες του κόσμου. Ναι, ταανθρώπινα δικαιώματα έχουν καθολικούς κανονισμούς. Ωστόσο, στις διάφορες χώρεςμπορούν να πραγματωθούν ανάλογα με τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες του εκάστοτελαού. Σε ορισμένες χώρες ο πληθυσμός είναι πιο θρησκευόμενος απ' όσοσε άλλες, επομένως η θρησκεία μπορεί και πρέπει να διαδραματίζει σημαντικότερορόλο στη διαμόρφωση και την εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έκτος αυτού,κάθε έθνος έχει τη δική του ιστορική εμπειρία, πολιτιστικές παραδόσεις και τοδικό του σύστημα σκέψης. Δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει αυτές τιςπραγματικότητες κατά την κατασκευή ενός εθνικού συστήματος υπεράσπισης τωνανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αναφορικά με αυτό, φέρονται εντελώς αντιδημοκρατικάορισμένες χώρες, οι όποιες θεωρούν ότι το δικό τους σύστημα εφαρμογής τωνδικαιωμάτων του άνθρωπου είναι οικουμενικό. Με τη βοήθεια άμεσων ή εμμέσωνμεθόδωνεπιδιώκουν να επιβάλουν τα δικά τους πρότυπα σε άλλους λαούς ή να γίνουνοι μοναδικοί δικαστές στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Νομίζω ότι στηδεδομένη περίπτωση είναι αποδεκτός μόνο ο διάλογος, ο όποιος αποκλείει τηνκατάσταση «δασκάλου-μαθητή». Τέλος, δεν μπορώ να μη μιλήσω για τη βλάβη πούπροκαλεί στη φήμη της δραστηριότητας της προστασίας των δικαιωμάτων ή πρακτικήτων διπλών μέτρων και σταθμών. Συχνά, τα ανθρώπινα δικαιώματαχρησιμοποιούνται από ορισμένες χώρες ως εργαλείο για την προώθηση των εθνικώντους συμφερόντων. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αισθητό στις περιοχές του πλανήτη οπούδιεξάγονται συγκρούσεις. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα είναι η κατάσταση στοΚόσοβο-Μετόχια. Τέτοιες περιπτώσεις θερμαίνουν τη διεθνή κατάσταση και σπέρνουνεπιφύλαξη σχετικά με τα δικαιώματα του άνθρωπου.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, θα ήθελα να πω ταέξης. Σήμερα, συχνά μιλούν για σύγκρουση πολιτισμών, αλλά στηνπραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με σύγκρουση προσεγγίσεων, η μία από τιςόποιες βασίζεται στη θρησκευτική αντίληψη του κόσμου και η άλλη στη μηθρησκευτική. Για κάποιο λόγο, υπάρχει μια σταθερή άποψη, ότι η μηθρησκευτική και ηθικά ουδέτερη προσέγγιση θα μπορέσει να εκφράσει πιοοικουμενικά όλες τις προσδοκίες της ανθρωπότητας και να εξισορροπήσει τιςδιάφορες αντιθέσεις στον κόσμο. Έχουμε την τάση να ξεχνάμε ότι η θρησκευτικήκαι ηθική διάσταση της ανθρώπινης ζωής είναι οικουμενικές και χαρακτηριστικέςγια όλους τους λαούς.
Η θρησκευτική προσέγγιση, όπως προσπάθησα νααποδείξω, αποδίδει μεγάλη σημασία στον κοινωνικό ρόλο της θρησκείας καιυποστηρίζει τη διατήρηση ενός ενιαίου συστήματος ηθικής στην κοινωνία. Ακριβώςμε βάση αυτές τις θέσεις σήμερα είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί το διεθνέςδίκαιο, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και η εθνικήνομοθεσία.Σε αντίθετη περίπτωση η αλλοτρίωση και η αντιπαράθεση σημαντικούμέρους της ανθρωπότητας με τις τρέχουσες διεθνείς διαδικασίες θα αυξάνονται. Ηχωρίς σύγκρουση διέξοδος από τη διαμορφωθείσα κατάσταση συνίσταται στο ναδιεξάγουμε εντατικό διάλογο.
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα βρίσκεταιστη διαδικασία ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης προς τα ανθρώπιναδικαιώματα. Προβλέπεται ότι το έγγραφο για το θέμα αυτό θα εγκριθεί αυτό τοκαλοκαίρι από το ανώτατο όργανο της εκκλησιαστικής αρχής - τη Σύνοδο τηςΙεραρχίας. Από την εμπειρία του διαχριστιανικού και διαθρησκειακού διαλόγουγνωρίζουμε ότι και άλλες χριστιανικές ομολογίες και θρησκείες του κόσμου έχουναναπτύξει προσεγγίσεις για το θέμα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Θα ήταν σωστό ναδημιουργήσουμε ευκαιρίες για την καταγραφή αυτών των απόψεων στον χώρο τουΣυμβουλίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και γενικότερα στα πλαίσια του Ο.Η.Ε.
Το 2006 στη Μόσχα έλαβε χώρα σύνοδος κορυφήςτων θρησκευτικών ηγετών του κόσμου. Οι συνομιλίες πού διεξήχθησαν σε αυτό τοφόρουμ απέδειξαν ότι, παρά τις υφιστάμενες διαφορές, οι θρησκευτικοί ηγέτεςαναγνώρισαν τον σημαντικό ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία και διεπίστωσαν τηνομοιότητα των θεμελιωδών ηθικών κανόνων των βασικών θρησκειών του κόσμου. Κατάτη γνώμη μου, αυτή είναι η βάση πού μπορεί να γίνει σημείο προσέγγισης μεταξύδιαφορετικών πολιτισμών στον σύγχρονο κόσμο.
Τα μέλη της συνόδου πρότειναν τη δημιουργίαενός χώρου για τον διάλογο των θρησκειών στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε. Αυτή ή έκκλησηαπευθύνεται προς τους ηγέτες της Ομάδας των Οκτώ. Η Ρωσία, ως γνωστόν,υποστήριξε αυτή την ιδέα. Πέρυσι, κατά την 62η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε., ουπουργός Εξωτερικών της πρότεινε τη δημιουργία ενός συμβουλευτικού συμβουλίουθρησκειών με ορισμένο καθεστώς στον Ο.Η.Ε. Ελπίζω ότι και άλλες ενδιαφερόμενεςχώρες θα μπορούσαν να υποστηρίξουν αυτή τη λογική πρωτοβουλία των θρησκευτικώνηγετών. Έτσι, θα δώσουμε νέα ώθηση στον διάλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα σεπαγκόσμιο επίπεδο.
