OΙ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΕΝΟΙΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΤΟΥΡΚΙΑ
του Βλάση Αγτζίδη
Η οριστική διαμόρφωση των πληθυσμών στηνΕλλάδα και την Τουρκία καθορίστηκε από τη συνθήκη της Λωζάννης τον Ιoύλιο του1923. Η συνθήκη πρόβλεπε την ανταλλαγή των πληθυσμών με βασικό κριτήριοκατάταξης τη θρησκευτική πίστη. Έτσι οι χριστιανοί θα έπρεπε να εκδιωχθούν απότην Τουρκία και οι μουσουλμάνοι από την Ελλάδα. Η επιλογή με βάση το θρήσκευμαοδήγησε αφενός στην εξαίρεση των ελληνικών πληθυσμών που είχαν εξισλαμιστεί ήβρισκόταν σε κρυπτοχριστιανική κατάσταση στην Τουρκία, ενώ εκδιώχθηκαν από τηνΕλλάδα οι ελληνογενείς και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι. Έτσι διαμορφώθηκε στησημερινή Τουρκία ένας πολύμορφος μουσουλμανικός ελληνικός πληθυσμός πουαποτελείται αφ’ ενός από τους γηγενείς εξισλαμισμένους και κρυπτοχριστανούς τουΠόντου και αφ’ ετέρου από αυτούς που εκδιώχθηκαν από την Ελλάδα.
ΕξισλαμισμένοιΚρητικοί, Μακεδόνες και Κύπριοι
Είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι μεγάλο μέροςτων λεγόμενων τουρκοκρητικών είναι ελληνικής καταγωγής. Εξ άλλου το “κρητικόζήτημα” στις αρχές του αιώνα μας θύμιζε πάρα πολύ το σημερινό πρόβλημα τηςΒορείου Ιρλανδίας. Τη διαπίστωση αυτή, εκτός των ιστορικών πηγών, υποστηρίζει ηύπαρξη τέτοιων πληθυσμών στη Συρία (Χαμηδιέ) και στη Λιβύη οι οποίοι διατηρούντην ανάμνηση της ελληνικής τους προέλευσης και εξακολουθούν να δηλώνουν“Έλληνες”.
Επίσης και στη κεντρική και νοτιοδυτικήΜακεδονία (Αλιάκμωνας και περιοχή Κοζάνης) κατοικούσαν οι εξισλαμισμένοιΈλληνες που έγιναν γνωστοί ως “Βαλαάδες”. Οι Βαλαάδες χαρακτηρίζονται σεεθνογραφικούς χάρτες του περασμένου αιών ως “Greek Muslims”.
Οι ελληνογενείς μουσουλμάνοι της Κρήτης και τηςΜακεδονίας εκδιώχθηκαν στην Τουρκία το 1923, με τη συνθήκη της Λωζάννης.Εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Δυτική και Νότια Μικρά Ασία. Στην πλειοψηφία τουςπαραμένουν και σήμερα ελληνόφωνοι. Για αυτούς τους πληθυσμούς δημοσίευαν οιτουρκικές εφημερίδες τα προγράμματα της ελληνικής τηλεόρασης.
Στις περιοχές της Κιλικίας (Αττάλεια)κατοικεί επίσης αριθμός ελληνοφώνων Κυπρίων μουσουλμάνων οι οποίοιμετακινήθηκαν εκεί από τα τέλη του περασμένου αιώνα. μέχρι τις πρώτες δεκαετίεςτου 20ου.
Εξισλαμισμένοι– Πόντιοι
Η μεγαλύτερη και σπουδαιότερη ομάδαΕλληνογενών εξισλαμισμένων είναι αυτή που κατοικεί στον ιστορικό Πόντο καιειδικά στην επαρχία Τραπεζούντας. Οι εγκαταστάσεις αυτών που μιλούν τα ποντιακάελληνικά περιγράφονται ως εξής στην έρευνα “Ethnic Groups in the Republic ofTurkey” του γερμανικού πανεπιστημίου του Τybingen:
“…αποτελούνται από μερικές εξάδες χωριών γύρωαπό την Τόνια και 40-50 εγκαταστάσεις στις κοιλάδες (επάνω μέρος) Σαλακλί καιΓκιουρτσάϋ νότια του Οφι, γύρω από την Τσαϊκαρα και το Κιοπρούμπασι. Υπάρχουντουλάχιστον δύο κύματα μετανάστευσης στην επαρχία Σακαρυά.”
Υπάρχει ήδη μια αξιόλογη διασπορά τωνεξισλαμισμένων στην Κωνσταντινούπολη και στα περισσότερα αστικά κέντρα τηςΤουρκίας. Κοινότητές τους έχουν δημιουργηθεί στην κατεχόμενη Κύπρο, την Ίμβροκαθώς και στο εξωτερικό (Γερμανία). Επίσης τα τελευταία χρόνια έχειδημιουργηθεί μια μικρή κοινότητα στην Ελλάδα. Είναι συγκροτημένοι σε κλειστέςκοινωνικές ομάδες στις οποίες επικρατεί ενδογαμία. Ξεχωρίζουν τον εαυτό τουςαπό τους καθαρούς Τούρκους και τους διακρίνει φιλελληνισμός. Αυτοδηλώνονται ως“Ρωμαίοι” (Ρωμιοί) και είναι κυρίως ελληνόφωνοι. Οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι σεόλο τον Πόντο ξεπερνούν τις 300.000 άτομα.
Οι ελληνόφωνοι αυτοί Ρωμιοί περιλαμβάνονταισυνήθως στους πληθυσμούς που καταγράφονται ως “Λαζοί”. Με την ονομασία αυτήδηλώνονται δύο βασικά εθνοτικές ομάδες: οι παραδοσιακοί Λαζοί, οι οποίοι είναιγεωργιανό φύλο που βρίσκεται πολύ κοντά στους Μιγγρέλους της Γεωργίας και οι“Ρωμαίοι”.
Οι ελληνόφωνοι Ρωμιοί μιλούν διάφορα ιδιώματατης τραπεζουντιακής διαλέκτου της ελληνικής γλώσσας. Τη γλώσσα που μιλούν τηνονομάζουν “ρωμαϊκά”. Οι Οφλήδες μιλούν την αρχαιοπρεπέστερη ελληνική διάλεκτοπου βρίσκεται εν ζωή. Είναι οι μόνοι που χρησιμοποιούν ως αρνητικό μόριο το“ου” και “ουκί” ενώ παρατηρείται και το φαινόμενο του τσιτακισμού. Η διάλεκτοςακόμα ακμάζει και διατηρεί την ικανότητα να αφομοιώνει ξένες λέξεις και να τιςδιαμορφώνει με βάση τις ανάγκες της γλώσσας. Τον ελληνικό τύπο ακολουθούν καιτα μουσουλμανικά ονόματα. Ο Μεμέτης, ο Κεμάλης, ο Τουργκούτης κ.λπ. ΗΚωνσταντινούπολη επιβιώνει με την μεσαιωνική λαϊκή της ονομασία: Ισταμπόλη (απότο “Εις την Πόλη”), απ’ όπου προήλθε και το σημερινό τούρκικο όνομά της:Ισταμπούλ.
Η νεολαία σήμερα ξεπερνά την παλιάθρησκευτική προκατάληψη που αδιαφορούσε για τα εθνικά χαρακτηριστικά. Αρχίζεινα αναζητεί την εθνική της προέλευση. Στην Κωνσταντινούπολη, όπου υπάρχειισχυρή παροικία, καθώς και στην Τραπεζούντα έχουν ξεκινήσει προσπάθειεςπροβολής και υπεράσπισης του ελληνόφωνου πολιτισμού.
Ητραγωδία του Πόντου
Για τους ελληνόφωνους μουσουλμάνους τηςβόρειας Τουρκίας, δηλαδή του μικρασιατικού Πόντου, έχουμε πλήθος ιστορικώνδεδομένων. Το 1914 ο ελληνικός πληθυσμός της περιοχής ανερχόταν σε 929.495 καικατανεμόταν ως εξής: α) Ορθόδοξοι Ελληνες: 696.495, β) Μουσουλμάνοι Έλληνες:190.000, γ) Κρυπτοχριστιανοί: 43.000
Όπως μας πληροφορεί ο μητροπολίτης ΤραπεζούντοςΧρύσανθος, οι εξισλαμισμοί στον Πόντο πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 1648- 1687από τις πιέσεις των φεουδαρχών, των Ντερεμπέηδων. Γράφει:
“Ενεκα των από των Τερε-βέηδων πιέσεων τούτωνκαι των δεινών διωγμών οι από του ποταμού Ακάμψιος (Τσορόχ) μέχρι Τραπεζούντοςσυμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί, οι κατοικούντες τας περιφερείας Ριζαίου, Όφεως,Σουρμένων και Γημωράς εξισλαμίστηκαν αθρόως. Οι χριστιανοί της περιφέρειαςΌφεως είχον εξισλαμισθεί κατά την παράδοσιν ομού μετά του επισκόπου αυτώνΑλεξάνδρου μετονομασθέντος Ισκεντέρ…”.
Το τελευταίο κύμα των εξισλαμισμών συμπίπτειχρονικά με την γενοκτονία (1916-1923) που εξαπέλυσαν οι Τούρκοι κατά τουχριστιανικού ελληνικού πληθυσμού του Πόντου. Οι Νεότουρκοι είχαν αποφασίσει τονβίαιο εξισλαμισμό των χριστιανικών εθνοτήτων και για το σκοπό αυτό δημιούργησανορφανοτροφεία για τα παιδιά των χριστιανών που είχαν εξοντώσει. Στα ελληνόπαιδαπαρείχαν τουρκική παιδεία και ισλαμική θεολογική μόρφωση. Τις ελληνίδες τιςυποχρέωναν σε γάμο με μουσουλμάνους.
Το ότι δεν υπήρχαν αξιόλογοι τουρκικοί πληθυσμοί στο χώροτου Πόντου φαίνεται από το γεγονός ότι και οι ίδιες οι τουρκικές αρχέςπροτιμούσαν τη χρήση του όρου “μουσουλμάνος” και όχι “Τούρκος”. Σε κείμενοσυνεννόησης – που αφορούσε τους όρους αυτονομίας του Πόντου και πρόβλεπε τηνισοπολιτεία των κατοίκων του – που υπογράφτηκε το Σεπτέμβριο του 1919 στηνΚωνσταντινούπολη μεταξύ του μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρυσάνθου και του βαλήΤραπεζούντας Σουλεϊμάν Νετζμή Βέη ανάφερε δύο ομάδες κατοίκων: τους Έλληνες καιτους Μουσουλμάνους.
Στην επιχειρηματολογία πάντως των ΧριστιανώνΠοντίων προς τις συμμαχικές δυνάμεις χρησιμοποιήθηκε η ελληνική καταγωγή τωνμουσουλμάνων του Πόντου. Στην Συνδιάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού στις 30/12/1918υπεβλήθη υπόμνημα για την δημιουργία της “Ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου”.Μεταξύ άλλων υπάρχει το εξής επιχείρημα:
“…από τον μουσουλμανικόν πληθυσμό μέγα μέρος είναιελληνικής καταγωγής και δεν ελησμόνησαν ούτε την καταγωγήν αυτών, ούτε τηνελληνικήν γλώσσαν, ην εξακολουθούν να ομιλώσιν.”
Η Σημασία αυτών των Πληθυσμών
Οι εξισλαμισμένοι και κρυπτοχριστιανικοί πληθυσμοί μαςβοηθούν στο να κατανοήσουμε την φύση της σύγχρονης Τουρκίας. Μας θυμίζουν τηνπαλιά οικουμενικότητα του ελληνισμού. Ένα τμήμα της παλιάς ρωμιοσύνης παραμένειμε κρυπτοχριστιανική ή μουσουλμανική μορφή, στους παλιούς ελληνικούς τόπους τηςΑνατολής.
Το τουρκικό κράτος προσπαθεί με κάθε τρόπο νααφομοιώσει τους πληθυσμούς αυτούς. Επιδιώκει την κοινωνική διάσπαση τωνσυμπαγών πληθυσμών με μεταφορά σε άλλα μέρη της Τουρκίας. Έτσι δόθηκαν οικονομικάκίνητρα για μετανάστευση των ελληνόφωνων στο Κουρδιστάν, την Ιμβρο και τηνκατεχόμενη Κύπρο. Σήμερα ένα από τα τουρκικά χωριά της Ίμβρου κατοικείται απόεξισλαμισμένους ελληνόφωνους ενώ περί τους 3.000 έχουν εγκατασταθεί ως έποικοιστην κατεχόμενη Κύπρο. Οι ελληνόφωνοι έποικοι είναι μία από τις λίγες εθνοτικέςομάδες που μεταφέρθηκαν εκεί και διατηρούν αρμονικές σχέσεις με τουςεγκλωβισμένους.
Από την άλλη όμως οι ελληνογενείςμουσουλμάνοι της Τουρκίας προσπαθούν να διασώσουν την πολιτιστική τους ταυτότητακαι να αναδειχθούν σε μια γέφυρα φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των λαών τηςΤουρκίας και της Ελλάδας. Αποδεικνύουν επίσης ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος στιςελληνοτουρκικές σχέσεις πλην αυτού της αλληλοκατανόησης και της συνύπαρξης.Εμείς ελπίζουμε ότι η βασανιστική περίοδος μετασχηματισμού στην οποία έχειεισέλθει η Τουρκία θα τελειώσει με την δημιουργία μιας πραγματικής δημοκρατικήςκαι πολυπολιτισμικής κοινωνίας.
ΕΝΘΕΤΟ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ
Για τις περιοχές των εξισλαμισμένων Ελλήνων του Πόντου οΜητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος γράφει:
“Οι περί των Ψυχρόν ποταμόν (Μπαλτατζή Ντερέ)οικούντες Οφίται ή Οφλήδες, διετήρησαν την ελληνικήν γλώσσαν και τα ελληνικάήθη και έθιμα, ενθυμούνται ακόμη την εξ Ελλήνων καταγωγήν αυτών. Είναιημερώτεροι των Λαζών και κατά την κληροδοτηθείσαν αυτοίς παρά των Ελλήνωνπρογόνων αυτών παράδοσιν ασχολούνται με τα γράμματα και την θεολογίαν. Αιμουσουλμανικαί ιερατικαί και θεολογικαί σχολαί του Οφεως ήσαν αι τελειότεραι εντων Οθωμανικώ κράτει. Οι άνδρες εν Οφει γιγνώσκουσιν και την τουρκικήν γλώσσαν,αλλ’ αι γυναίκες ηγνόουν αυτήν, και δια τούτο μέχρι των ημερών ημών εις την κατοίκον ομιλία εγίνετο χρήσις του Ελληνικού Ποντικού ιδιώματος του Οφεως. Ταχωρία αυτών μέχρι των ημερών ημών διετήρουν τα Ελληνικά αυτών ονόματα,Παλαιοχώριν, Μεσοχώριν, Υψηλή ή Υψηλάντων, όθεν προήλθεν η οικογένεια τωνΥψηλαντών, Ξένος, Αληθινός, Φωτεινός, Χαλάεσσα, Γοργορά, Κοντού, Χωλός, Οκελος,σώζονται δε εν αυτοίς πολλοί ναοί και χειρόγραφα ελληνικά… Ελληνόφωνοι, αλλουχί ήμεροι ως οι Οφίται παρέμειναν και οι εξισλαμισθέντες χριστιανοί τηςΘοανίας (Τόνγιας), τα δε χωρία αυτών διετήρησαν κατά το πλείστον ομοίως ταελληνικά ονόματα, οίον Κατωχώριν, Μεσοπλάγιν, Μεσοπαίδιν.”
