Κυριακή των Αγίων Πατέρων της Δ΄Οικουμενικής Συνόδου
Τοῦ μακαριστοῦ Ἀρχιμανδρίτου π. Μάρκου Κ. Μανώλη
Ὡμιλήσαμεν κατά τάς προηγουμένας ὁμιλίας διά τούς Ἁγίους Ἀποστόλους, τήν μαρτυρίαν, πού ἔδωσαν καί τό μαρτύριον, πού ὑπέστησαν διά τήν ἀγάπην τοῦ Χριστοῦ. Οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι εἶναι τά ἀρραγῆ θεμέλια τῆς Ἐκκλησίας μας. Διά τοῦτο ὀνομάζομεν τήν Ἐκκλησίαν μας Ἀποστολική. Ἀλλά ἡ Ἐκκλησία μας δέν εἶναι μόνον Ἀποστολική. Εἶναι ἐπίσης «πατερική». Εἶναι ἡ «Ἐκκλησία τῶν Ἁγίων Πατέρων». Ἡ Ἐκκλησία κατέχει καί συνεχίζει τό κήρυγμα τῶν Ἀποστόλων καί τό δόγμα τῶν Πατέρων, ὅπως πολύ ὡραῖα τό λέγει ἕν κοντάκιον τοῦ Ἁγίου Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ: «Τῶν Ἀποστόλων τό κήρυγμα καί τῶν Πατέρων τά δόγματα ἡ Ἐκκλησία φυλάττουσα μίαν τήν πίστιν ἐσφράγισε καί τόν χιτῶνα φοροῦσα τῆς ἀληθείας τόν ὑφαντόν εἰς τῆς ἄνω θεολογίας ὀρθοτομεῖ καί δοξάζει τῆς εὐσεβείας τό μέγα μυστήριον».
Διατί τά λέγομεν αὐτά; Ἐπειδή πρόκειται συντόμως νά ἑορτάσωμεν τήν Κυριακήν, τήν ἁγίαν Δ´ Οἰκουμενικήν Σύνοδον, καθώς καί ἕνα σύγχρονον πατέρα τῆς Ἐκκλησίας μας (εἰς τάς 14 Ἰουλίου) τόν Ἅγιον Νικόδημον τόν Ἁγιορείτην καί καλόν εἶναι νά γνωρίζωμεν τήν σημασίαν τῶν Ἁγίων Πατέρων διά τήν Ἐκκλησίαν μας.
Εἰς ἕνα ὕμνον τῆς ἀκολουθίας τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν λέγονται τά ἑξῆς: «Τῷ λόγῳ τῆς γνώσεως συν ιστᾶται τά δόγματα, ἅ τό πρίν ἐν λόγοις ἁπλοῖς κατεβάλλοντο ἁλι εῖς, ἐν γνώσει δυνάμει τοῦ πνεύματος, ἔχει γάρ καί οὕτω τό ἁπλοῦν ἡμῶν σέβας τήν σύστασιν κτήσασθαι». Ὑπάρχουν κατά κάποιον τρόπον δύο βασικά στάδια εἰς τήν διακήρυξιν τῆς χριστιανικῆς πίστεως «τό ἁπλοῦν ἡμῶν σέβας ἔδει τήν σύστασιν κτήσασθαι».
Ὑπῆρχε μιά ἐσωτερική ἀνάγκη εἰς αὐτήν τήν μετάβασιν ἀπό τό κήρυγμα εἰς τό δόγμα. Ἡ διδασκαλία τῶν Πατέρων καί τό δόγμα τῆς Ἐκκλησίας ἐξακολουθοῦν νά εἶναι τό ἴδιον «ἁπλοῦν μήνυμα», πού ἅπαξ διά παντός παρεδόθη καί διεφυλάχθη ἀπό τούς ἁγίους Ἀποστόλους. Ἀλλά τώρα πλέον εἶναι καταλλήλως καί πλήρως τακτοποιημένον. Τό ἀποστολικόν κήρυγμα δέν διατηρεῖται ἁπλῶς, ἀλλά ζῆ ἐντός τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ Ἅγιοι Πατέρες δέν εἶναι μόνον μάρτυρες τῆς ἀρχαίας πίστεως, ἀλλά μᾶλλον τῆς ἀληθοῦς πίστεως. Ἡ Ὀρθοδοξία ὅλων τῶν ἐποχῶν δέν εἶναι ἁπλῶς θυγάτηρ τῆς Ἐκκλησίας τῶν Πατέρων, ἀλλά εἶναι καί παραμένει Ἐκκλησία τῶν Πατέρων.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος εἶπεν ὅτι οἱ Ἅγιοι Πατέρες ἐθεολόγησαν κατά τούς Ἀποστόλους καί ὄχι κατά τόν Ἀριστοτέλη «ἁλιευτικῶς, οὐκ ἀριστοτελικῶς». Ἡ θεολογία των παρέμενε «μήνυμα» κήρυγμα. Ἐχρησιμοποίουν βεβαίως καί τήν λογικήν καί τό κήρυγμά των εἶχε καλήν διάρθρωσιν. Ἀλλά ἐστηρίζετο εἰς τήν ὁμολογίαν τῆς πίστεως καί ἦτο καρπός τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς.
Ἡ πατερική θεολογία διετυποῦτο εἰς τό ἀπ᾽ ἄμβωνος κήρυγμα, εἰς τήν λατρείαν, εἰς τήν ὅλην χριστιανικήν ζωήν. Πρέπει νά προσέξωμεν. Εἶναι παραπλανητικόν νά ξεχωρίζῃ κανείς ὡρισμένας φράσεις τῶν Πατέρων καί νά τάς ἀποσπᾷ ἀπό τήν συνολικήν προοπτικήν εἰς τήν ὁποίαν πράγματι ἐξεφράσθησαν, ὅπως εἶναι ἐπίσης παραπλανητικόν νά μεταχειριζώμεθα μεμονωμένα ἀποσπάσματα ἀπό τήν Ἁγ. Γραφήν. Ἀποτελεῖ ἐπικίνδυνον συνήθειαν νά παρατίθενται χωρία ἀπό τούς Πατέρας, μεμονωμέναι φράσεις των, ἐκτός ἐκείνου τοῦ πλαισίου ἐντός τοῦ ὁποίου καί μόνον ἔχουν τήν πλήρη καί ὀρθήν ἔννοιαν των καί ζωήν.
«Ὕπαγε ὀπίσω μου σατανᾶ, πατήρ τοῦ ψεύδους· διατί ἐγώ δέν θέλω οὐδέ κἄν νά σοῦ ἀκούσω· ἐπειδή εἶναι ἀρκετόν εἰς ἐμέ νά πιστεύω ἐκεῖνο, ὁπού ἡ ἁγία μου Ἐκκλησία πιστεύει» (Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης).
Στέκου ἀνδρείως καί καλά στερεός μέ τήν θέλησιν, διά νά μή πέσῃς εἰς κανένα λογισμόν ἤ καί ρητόν τῆς θείας Γραφῆς, τό ὁποῖον ἤθελεν σοῦ προσφέρει ὁ ἐχθρός. Διατί ὅσα ρητά καί ἄν σοῦ ἐνθυμηθῆ εἶναι κολοβά, κακῶς προσφερόμενα, κακῶς ἐξηγημένα, ἄν καί φαίνωνται καλά καί καθαρά καί φανερά. Καί ἡ Ἐκκλησία τί πι- στεύει; Ἡ Ἐκκλησία πιστεύει τήν ἀλήθειαν. Ποία ἡ ἀλήθεια; Ἐκεῖνο πού αὐτή πιστεύει.
Ἡ φράσις, πού ἀναφέρεται εἰς τάς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων «ἑπόμενοι τοῖς Ἁγίοις Πατράσι» δέν σημαίνει ἁπλῶς νά παραθέσωμεν χωρία των. Σημαίνει νά ἀποκτήσωμεν τό «φρόνημά» των.
Ἡ «ἐποχή» τῶν Πατέρων
Τό ὄνομα «Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας» συνήθως περιορίζεται εἰς τούς διδασκάλους τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, διότι τούς ἐχώριζε σχετικῶς μικρά ἀπόστασις ἀπό τούς πρώτους χρόνους τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ περίοδος τῶν Ἀποστόλων πρέπει νά διατηρήσῃ τήν μοναδικήν της θέσιν. Ὅμως δέν ἦτο παρά μία ἀρχή.
Πολλοί νομίζουν ὅτι ἡ «περίοδος τῶν Πατέρων» ἐτελείωσε. Τό ὅριον τῆς «πατερικῆς περιόδου» καθορίζεται ποικιλοτρόπως. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός θεωρεῖται ὡς ὁ τελευταῖος πατήρ εἰς τήν Ἀνατολήν. Ἀλλά αὐτό δέν εἶναι ὀρθόν. Μήπως δέν θά ἔπρεπε π.χ τουλάχιστον ὁ Ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης νά συγκαταλεχθῆ μεταξύ τῶν «Πατέρων»;
Μερικοί ἰσχυρίζονται ὅτι ἡ περίοδος τῶν Πατέρων φθάνει μέχρι τήν Δ´ Οἰκουμενικήν Σύνοδον. Πράγματι οἱ Πατέρες τοῦ τετάρτου αἰῶνος εἶναι πολύ ἐπιβλητικώτεροι, τό δέ μοναδικόν των μεγαλεῖον εἶναι ἀναμφισβήτητον. Ἐν τούτοις ἡ Ἐκκλησία παρέμεινε πλήρως ζῶσα καί μετά τάς Συνόδους τῆς Νικαίας καί τῆς Χαλκηδόνος. Ἡ μεγάλη μορφή τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ ἀγνοεῖται σχεδόν παντελῶς. Ἐξ ἄλλου ἐπισκιάζεται ἐπικινδύνως ἡ θεολογική σημασία τῆς Ζ´ Οἰκουμ. Συνόδου καί ὡς ἐκ τούτου ἀπορεῖ κανείς διά ποῖον λόγον νά συσχετίζεται ἡ Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας μέ τόν ἑορτασμόν τῆς νίκης τῆς Ἐκκλησίας κατά τῶν εἰκονομάχων.
Αὐτοί πού λέγουν ὅτι ἡ περίοδος τῶν Πατέρων φθάνει μέχρι τῆς Συνόδου τῆς Χαλκηδόνος εἶναι ἐπηρεασμένοι ἀπό τούς Προτεστάντας, πού ἐδέχοντο μόνον τάς τέσσαρας Οἰκ. Συνόδους. Ἀλλά καί ἡ σύγχρονος θεωρία «τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων» δέν εἶναι πολύ καλυτέρα, ἐφ ὅσον τείνει νά περιορίσῃ τό πνευματικόν κῦρος τῆς Ἐκκλησίας εἰς τούς πρώτους ὀκτώ αἰῶνας. Οὐδείς ὅμως περιορισμός εἶναι ἐπιτρεπτός. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι πάντοτε πλήρως ἔγκυρος, ὅσον καί κατά τό παρελθόν, δεδομένου ὅτι τό πνεῦμα τῆς ἀληθείας τήν ζωογονεῖ τώρα τόσον ἀποτελεσματικῶς, ὅσον καί κατά τήν ἀρχαιότητα.
Βυζαντική θεολογία
Ἀπό τά ἄμεσα ἀποτελέσματα τοῦ ἐπιπολαίου χωρισμοῦ εἰς περιόδους εἶναι καί τό ὅτι παραβλέπομεν ἐντελῶς τήν κληρονομίαν τῆς βυζαντινῆς θεολογίας. Τώρα ἀρχίζομεν σιγά-σιγά νά παραδεχθῶμεν τό αἰώνιον κῦρος τῶν «Πατέρων» ἰδίως ἀπό τήν ἀναζωπύρωσιν τῶν πατερικῶν μελετῶν.
Περιορίζομεν ὅμως τούς Πατέρας καί σχεδόν ἀποκλείομεν τούς «βυζαντινούς θεολόγους», τούς ὁποίους δέν συγκαταλέγομεν μεταξύ τῶν «Πατέρων». Θεωροῦμεν ἀκόμη τήν βυζαντινήν περίοδον ὡς κατωτέραν τῆς πατερικῆς περιόδου. Εἰς τήν πραγματικότητα ἡ βυζαντινή θεολογία ἦτο ὀργανική συνέχισις τῆς πατερικῆς περιόδου.
Μήπως μετεβλήθη ποτέ τό ἦθος τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, πού ὅμως οὐδέποτε ἐπεσημάνθη ὁμοφώνως, ὥστε ἡ μετέπειτα ἐξέλιξις νά ἦτο μικροτέρου κύρους ἤ σπουδαιότητος;
Ἐάν πιστεύωμεν αὐτό, τότε θά πρέπει νά ἀποκλεισθοῦν ὁ Ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, αἱ σπουδαῖαι ἡσυχαστικαί Σύνοδοι τοῦ 14ου αἰῶνος, ὁ Ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός κ.ἄ.
Εἰς τήν πραγματικότητα ὅμως ὁ Ἅγιος Συμεών, ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί ὁ Ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός εἶναι μεγάλοι διδάσκαλοι καί ἐμπνευσταί ὅλων ἐκείνων, πού ἀγωνίζονται διά τό τέλειον εἰς τήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν καί ζοῦν ζωήν προσευχῆς καί θεωρίας εἴτε εἰς τάς Ἱεράς Μονάς, ὅπου ἀσκοῦνται εἴτε εἰς τήν ἡσυχίαν τῆς ἐρήμου ἤ ἀκόμη καί εἰς τόν κόσμον. Οἱ πιστοί αὐτοί ἄνθρωποι δέν γνωρίζουν κανένα «χάσμα» μεταξύ «πατερισμοῦ» καί «βυζαντινισμοῦ».
Ἡ «Φιλοκαλία» ἡ μεγάλη αὐτή ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ὀρθοδόξου εὐσεβείας, πού περιέχει συγγράμματα πολλῶν αἰώνων, καθίσταται κατά τάς ἡμέρας μας ὁλοέν περισσότερον ἐγχειρίδιον καθοδηγήσεως καί διδασκαλίας δι᾽ ὅλους τούς ἐπιθυμοῦντας νά ἀσκήσουν τήν Ὀρθοδοξίαν εἰς τήν σύγχρονον ἐποχήν. Τό πνευματικόν περιεχόμενον τῆς «Φιλοκαλίας» εἶναι κατά τόν Ἅγιον Νικόδημον: «Τό τῆς νήψεως ταμεῖον, τό τοῦ νοός φυλακτήριον· τό μυστικόν διδασκαλεῖον τῆς νοερᾶς προσευχῆς. Βίβλον, τῆς πρακτικῆς τήν ἐξαίρετον ὑποτύπωσιν· τῆς θεωρίας τήν ἀπλανῆ ὁδηγίαν· τόν τῶν Πατέρων Παράδεισον· τῶν ἀρετῶν τήν χρυσῆ σειράν· βίβλον, τό πυκνόν τοῦ Ἰησοῦ ἀδολέσχημα, τήν ἀνακλητικήν τῆς χάριτος σάλπιγγα, καί συνελόντα φάναι, αὐτό δή αὐτό τό τῆς θεώσεως ὄργανον, χρῆμα εἴπέρ τι ἄλλο μυριοπόθητον…». Τό κῦρος τοῦ συντάκτου της Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου ἀνεγνωρίσθη ἐπισήμως διά τῆς ἀνακηρύξεως του ὡς ἁγίου τῆς Ἐκκλησίας μας. Καί δέν εἶναι ἁπλῶς ἕνας ἅγιος. Ἀλλά εἶναι σύγχρονος πατήρ τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ὅπως σύγχρονος πατήρ τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι καί ὁ πολυ- γραφώτατος Ἅγιος Νεκτάριος. Ἔτσι δυνάμεθα νά εἴπωμεν ὅτι ἡ «περίοδος τῶν πατέρων» συνεχίζεται μέχρι τῶν ἡμερῶν μας καί ἰδιαιτέρως εἰς τήν λατρείαν τῆς Ἐκκλησίας.
Εἰδικώτερον διά τόν Ἅγ. Νικόδημον, τόν ὁποῖον ἑορτάζει ἡ Ἐκκλησία μας τήν 14ην αὐτοῦ τοῦ μηνός, θά μποροῦσε κανείς νά εἰπῆ ὅτι εἶναι ἡ χρυσῆ πύλη ἀπό τήν ὁποίαν εἰσέρχεται ὁ Ὀρθόδοξος εἰς τήν θεολογίαν τῶν Πατέρων, διά νά φθάσῃ μέχρι τῶν ριζῶν αὐτῆς, εἰς τούς χρόνους τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων. Διότι ὁ δρόμος πού πρέπει νά πάρωμεν, διά νά γνωρίσωμεν τήν θείαν γνησιότητα τῆς Ὀρθοδοξίας μας ἀρχίζει ἀπό τό ἅγιον Νικόδημον τόν Ἁγιορείτην, περνᾶ ἀπό τόν Ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν, τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Παλαμᾶ, τόν Ἅγιον Συμεών τόν νέον Θεολόγον, τόν Ἅγιον Ἰωάννην τόν Δαμασκηνόν, τόν Ἅγιον Μάξιμον τόν Ὁμολογητήν, τούς τρεῖς Μεγάλους Ἱεράρχας, τόν Ἅγιον Ἀθανάσιον Ἀλεξανδρείας καί φθάνει μέχρι τούς ἁγίους Εἰρηναῖον καί Ἰγνάτιον τόν Θεοφόρον, τόν Ἰωάννην τόν Θεολόγον καί τόν Ἀπόστολον Παῦλον.
Αὐτός ὁ δρόμος ἐγγυᾶται τήν Ὀρθοδοξίαν τῆς θεολογίας μας καί διά νά φέρωμεν ἕνα παράδειγμα ὡς πρός τήν μελέτην τῆς ἁγίας Γραφῆς: Εἶναι γνωστόν πόσον δύσκολον εἶναι νά ἑρμηνεύση κανείς τάς Ἐπιστολάς τοῦ Ἀπ. Παύλου. Εἰς προηγουμένην ὁμιλίαν μας εἴπομεν σχετικῶς. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὅμως μετέφρασε καί παρέδωσε εἰς τόν λαόν τοῦ Θεοῦ ὄχι μόνον τήν ἑρμηνείαν τοῦ Ἱεροῦ Θεοφυλάκτου, ἀλλ᾽ ὅλων τῶν Πατέρων τῶν ἀσχοληθέντων μέ τήν ἑρμηνείαν τῶν 14 Ἐπιστολῶν τοῦ Ἀπ. Παύλου.
Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος: «Ἐπειδή ἡ σαφήνεια καί ἡ πολλή συντομία εἶναι δύο πράγματα ἐναντία· ὁ δέ Ἱερός Θεοφύλακτος ἐμεταχειρίσθη εἰς πάμπολλα μέρη τῆς ἐρμηνείας του πολλήν συντομίαν… διά τοῦτο ἐγώ εἰς ὅποια μέρη εὗρον ἀσάφειαν τῶν νοημάτων διά τήν συντομίαν, ἤνοιξα ὀλίγον τά κεκλεισμένα καί ἐπλάτυνα τά συντετμημένα μέ προσθήκας, μέ ἀφαιρέσεις καί μεταβολάς, μόνον καί μόνον διά νά κάνω εἰς τούς ἁπλούς ἀδερφούς σαφῆ τά νοήματα: Ἐπειδή δέ καί εἴς τινα μέρη ἦτον ἐλλείψεις μαρτυριῶν ἀναγκαίων τῆς θείας Γραφῆς καί νοημάτων ἁρμοζόντων εἰς τήν προκειμένην ὑπόθεσιν, διά τοῦτο ἀνεπλήρωσα καί ταύτας ἔκ τε τῶν θείων Γραφῶν, καί τῶν ἱερῶν Πατέρων…
Ἀποτολμῶν νά σᾶς εἰπῶ ἀδελφοί ὅτι μαζί μέ τήν ἑρμηνείαν ταύτην τοῦ μακαρίου Θεοφυλάκτου καί τάς λοιπάς ἑρμηνείας τοῦ Χρυσορρήμονος, τοῦ Θεοδωρήτου, τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἰωάννου, τοῦ Οἰκουμενίου, τοῦ Φωτίου καί ἄλλων Πατέρων θέλετε ἀποκτήσει…».
Ἀλλά περί τῆς ζωῆς καί τοῦ ἔργου τοῦ Ἁγ. Νικοδήμου θά εἴπωμεν τά δέοντα εἰς τήν ἑπομένην ὁμιλίαν μας.
* Ὁμιλία εἰς τήν αἴθουσαν τῆς Π.Ο.Ε (Κάνιγγος 10) τήν 4.7.1977
Ορθόδοξος Τύπος , 13/07/2012
