Έχει µέλλον η Παιδεία µας;
Γεώργιος Μπαμπινιώτης
Στο ερώτηµα αν έχει µέλλον η Παιδεία µας µέσα στηνοικονοµική κρίση που µαστίζει τη χώρα µας η απάντηση είναι απλή µαζί καιτραγική: Αν δεν έχει µέλλον η Παιδεία µας, δεν έχει µέλλον και η χώρα µας.Finis Graeciae! Σπεύδω να πάρω θέση: Η Παιδεία µας έχει µέλλον υπόπροϋποθέσεις· όχι χωρίς παιδευτικό όραµα και χωρίς πανεθνική προσπάθεια· όχι µεηµίµετρα ή σπασµωδικά µέτρα· όχι µε βολέµατα και εφησυχασµό· όχι µε τεχνικέςεφαρµογής εις βάρος τής ουσίας· όχι χωρίς διακοµµατική συναίνεση σε κοινούςστόχους και χωρίς µακροπρόθεσµες πολιτικές.
Πάντως, ουδέν κακόν αµιγές καλού. Η οικονοµική κρίσηµπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτο πανικό ή να γίνει ο δρόµος για µια γενικότερηαυτοσυνειδησία. Αν αφυπνισθούµε και αποδιώξουµε ό,τι µάς βύθισε στη σηµερινήκατάντια, τότε µπορεί αυτή η χώρα να ξαναβρεί τον δρόµο της µέσα από µιασυντονισµένη εθνική προσπάθεια, όπου βασικό ρόλο θα παίξει η Παιδεία. Γιατί, ανλ.χ. τη διαφθορά την αποτελεί µόνο η φοροδιαφυγή, τότε αντιµετωπίζεται µεκάποια διοικητικά µέτρα. Αν, όµως, τη διαφθορά την αποτελεί µια διευρυµένηηθική χαλάρωση έως φθορά, τότε αυτή αντιµετωπίζεται µόνο από µια εµπνευσµένηκαι εµπνέουσα Παιδεία ουσίας, αρχών, αξιών και πραγµατικής γνώσης.
Η θέσητην οποία υποστηρίζω είναι ότι στην πατρίδα µας – και όχι µόνον – έχουµε κατάκαιρούς µεταρρυθµιστικές προσπάθειες στην Παιδεία µας που βασίζονται όχι στηνουσία τής Παιδείας αλλά στις τεχνικές εφαρµογής (ό,τι οι ξένοι αποκαλούν «technicalities»). Εξηγούµαι: Χρήσιµο είναι να προσδιορίσουµετην έκταση τής ύλης ή τον αριθµό των εξεταζοµένων µαθηµάτων. Χρήσιµο είναι ναχρησιµοποιήσουµε τους διαδραστικούς πίνακες και την ψηφιακή τεχνολογία. Χρήσιµοείναι να επαναδιοργανώσουµε τη διοίκηση τής Εκπαίδευσης. Χρήσιµο είναι ναεισαγάγουµε τις ερευνητικές εργασίες των µαθητών στο σχολείο. Χρήσιµο είναι ναέχουµε µεγάλες σχολικές µονάδες µε όλες τις ειδικότητες των µαθηµάτων. Χρήσιµοείναι να µαθαίνουµε περισσότερες ξένες γλώσσες. Χρήσιµα είναι αδιαµφισβητήτωςκαι πολλά άλλα από αυτά που έγιναν και γίνονται. Αλλά όλα µαζί αυτά και καθέναχωριστά δεν συνιστούν την ουσία τής Παιδείας. ∆εν καλύπτουν τους σκοπούς πουπρέπει να επιδιώξει µια βαθύτερη, γνήσια και αποτελεσµατική Παιδεία.
Ποιαθα ήταν, λοιπόν, µια Παιδεία ουσίας µε θεµελιώδεις παιδευτικούς σκοπούς; Φρονώότι θα ήταν µια Παιδεία που µορφώνει πολίτες υπεύθυνους, πολίτες σκεπτόµενους,πολίτες κοινωνικά ευαίσθητους, πολίτες καλλιεργηµένους, πολίτες µε αρχές, αξίεςκαι ιδανικά, πολίτες µε ικανότητες, µε γνώσεις και αυτογνωσία. Ο,τι σχεδιάζεταικαι επιτελείται από το Νηπιαγωγείο µέχρι και την τρίτη Λυκείου θα πρέπει να υπηρετείµια τέτοια µορφή Παιδείας. Αναφερόµαστε προφανώς στη Γενική Παιδεία, που πρέπεινα προσφέρεται δωρεάν σε όλα τα ελληνόπουλα από τα πέντε χρόνια τους µέχρι ταδεκαοκτώ. Χωρίς ενδιάµεσες διαφοροποιήσεις, πέρα από µια ευρύτερη επιλογήµαθηµάτων που θα έδιναν διέξοδο στα ειδικά ενδιαφέροντα των µαθητών.∆ιαφορετικοί, βεβαίως, είναι οι σκοποί τής τριτοβάθµιας εκπαίδευσης πουσυνδέεται εξ ορισµού µε εξειδικευµένες γνώσεις και επαγγελµατικές βλέψεις.
Μιλώνταςγια µια Παιδεία ουσίας αναφέροµαι σε µια ποιοτική Παιδεία, που θα διασφαλίζει,κατά προτεραιότητα, την κατάκτηση τής µητρικής γλώσσας και την εξοικείωση µε τηµαθηµατική σκέψη. Περαιτέρω, µια Παιδεία που θα εξασφαλίζει την κατοχή των«εθνικών µαθηµάτων» (ιστορίας, λογοτεχνίας, γεωγραφίας, θρησκευτικών) και τηνουσιαστική οικείωση µε τις φυσικές επιστήµες (φυσική, χηµεία, βιολογία). ΜιαΠαιδεία που θα οδηγεί εξ απαλών ονύχων στον κόσµο τού πολιτισµού (µουσικής,εικαστικών, θεάτρου, δηµιουργικής γραφής) και στην άσκηση τού σώµατος (φυσικήαγωγή, αθλητισµός) σε όλα τα χρόνια των σπουδών. Η κατοχή µιας ξένης γλώσσαςµέσα στη σχολική εκπαίδευση και η καλή γνώση και χρήση τής ψηφιακής τεχνολογίαςπρέπει να συµπληρώνουν τα βασικά.
Ωστόσο,κυρίαρχα στοιχεία τής Παιδείας, διάχυτα σε όλα τα πεδία και τα επίπεδα τήςεκπαίδευσης, πρέπει να είναι οι αρχές, οι αξίες και τα ιδανικά, ό,τι ανεβάζειτον άνθρωπο, ό,τι στηρίζει µια κοινωνία, ό,τι συνέχει έναν λαό. Οχι ως θεωρίες,ρητορισµοί και φανφάρες, αλλά ως στοιχεία που πηγάζουν µέσα από την ιστορία καιτην παράδοση τού τόπου, ως ιδέες, αρχές και πρότυπα ζωής που µπορούν νασυγκινήσουν και να εµπνεύσουν. Αυτή η διάσταση τής Παιδείας ατόνησε (ήυπονοµεύτηκε;) µε το σκεπτικό ότι δήθεν αποτελεί χρηστοµάθεια ή ηθικολογία ήξεπερασµένες συντηρητικές ιδέες εν ονόµατι ενός αβαθούς προοδευτισµού καισειράς ιδεολογηµάτων που κλόνισαν τελικά τα θεµέλια τής Παιδείας. Ετσι έναςολόκληρος κόσµος νέων παιδιών βρέθηκαν χωρίς εσωτερικά στηρίγµατα και σηµείααναφοράς, σε µια σύγχυση και αβεβαιότητα που τους γεννά πικρίες, επιθετικότητακαι τους εκτρέπει στην αναζήτηση ξένων προτύπων που επιδεινώνουν την κατάσταση.
Μιαάλλη ανίατη µέχρι σήµερα ασθένεια τής εκπαίδευσής µας που υπονοµεύει κάθεέννοια ουσιαστικής Παιδείας είναι ο όγκος των πληροφοριών µε τις οποίεςφορτώνουµε τους µαθητές, πληροφορίες που σπάνια περνούν το κατώφλι τήςπραγµατικής γνώσης και που ξεχνιούνται (διάβαζε «αποβάλλονται» από τη µνήµη)αφήνοντας ελάχιστα ίχνη. Ο έρωτας τής λυτρωτικής γνώσης που ρίχνει φως γύρωµας, η αγάπη για το σχολείο ως ιερό χώρο αφύπνισης τού νου, η εκτίµηση στονδάσκαλο ως πηγή τής γνώσης, το δέσιµο µε το βιβλίο ως µετάβαση στον κόσµο τήςγνώσης, όλα αυτά αποτελούν άπιαστο όνειρο, εις βάρος κάθε έννοιας αληθινήςΠαιδείας. Για ποια Παιδεία µπορούµε να µιλούµε αν δεν επανακτήσουµε την αγάπητού µαθητή για τη µάθηση και το σχολείο; Και πώς θα γίνει αυτό χωρίς τον µαθητήνα µετέχει ενεργώς στην αναζήτηση τής γνώσης, στη µαγεία τής ανακάλυψης τούκόσµου τής φύσης και τής νόησης, σε ό,τι γεννά δηµιουργικό «έρωτα Παιδείας».
Ηπρόκληση, λοιπόν, που µπορεί να βγει µέσα από τα δεινά τής κρίσης ως πνευµατικήκάθαρση είναι µια νέα Παιδεία τής ουσίας από ένα εκπαιδευτικό σύστηµα που θαµάς «ξεβολέψει» αρχικά όλους – δασκάλους, µαθητές, γονείς, πανεπιστήµια,πολιτεία – µε ριζικές αλλαγές οι οποίες θα µετατρέψουν την απόκτηση Παιδείαςαπό αγγαρεία σε απόλαυση, από µια χρηστική αντίληψη τής Παιδείας ως απλής πύληςεισόδου στα πανεπιστήµια (µε καθαγιασµό τής φροντιστηριακής στήριξης) σε µιαπηγή αυτογνωσίας, καλλιέργειας και ανθρωπιάς.
Τελικά,όσες αλλαγές κι αν επιχειρήσεις στην εκπαίδευση επιπολής και επιµέρους, δεν θαεπιτύχεις ποτέ τον κύριο και µοναδικό στόχο: µια πραγµατική µόρφωση τήςπροσωπικότητας των νέων ανθρώπων, µια αληθινή καλλιέργεια, µια Παιδεία ουσίας,µια Παιδεία ποιοτικής ζωής, η οποία είναι δυνατόν να επιτευχθεί µε τους όρουςπου ανέφερα. Μια τέτοια Παιδεία µπορεί να λειτουργήσει ως µοχλός αφύπνισης, ωςπηγή διαφωτισµού και ως µόνιµη ασφαλιστική δικλίδα για την αποφυγή στο µέλλονκάθε κρίσης, και τής οικονοµικής.
Ο κ. ΓεώργιοςΜπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας, πρόεδρος του Ελληνικού ΙδρύματοςΠολιτισμού, τέως πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
