Παιδεία και εκπαίδευσηκατά τους Τρεις Ιεράρχες
του Δρ. Γεωργίου Χαρ. Τσακαλίδη,Θεολόγου-Θρησκειοπαιδαγωγού Επ. Σχολικού Συμβούλου Θεολόγων
Ησημερινή ομιλία, σεβαστοί πατέρες, αξιότιμοι εκπρόσωποι των πολιτικών,στρατιωτικών και εκπαιδευτικών άρχων, αγαπητοί συνάδελφοι, αγαπητοί μαθητές,αγαπητοί αδελφοί, θα είναι αφιερωμένη όχι στη ζωή και στη δράση των προστατώντης ελληνικής παιδείας Τριών Ιεραρχών, αλλά σε ένα θέμα επίκαιρο και σπουδαίο,όπως το είδαν οι τρεις μέγιστοι φωστήρες πού γιορτάζουμε σήμερα, στο θέμα τηςπαιδείας. Επειδή όμως το θέμα είναι τεράστιο, θα περιοριστώ στη διάκριση μεταξύπαιδείας και εκπαίδευσης, έννοιες πού πολλές φορές ταυτίζονται ή συγχέονται απόορισμένους. Διαφέρουν ωστόσο μεταξύ τους όχι μόνο εννοιολογικά, αλλά καιουσιαστικά. Ευρύτερη είναι η έννοια της παιδείας, περιορισμένου εύρους και βάθουςη έννοια της εκπαίδευσης. Η παιδεία εμπεριέχει την εκπαίδευση.
Η εκπαίδευσηείναι μέρος μόνο της παιδείας. Υπερέχει δε ποιοτικά και ηθικά η παιδείααπέναντι στην εκπαίδευση. Ο ι. Χρυσόστομος την εγκωμιάζει ως «τέχνη τεχνών καιεπιστήμη επιστημών», απείρως σπουδαιότερη από το έργο ενός αγαλματοποιού. Ο Μ.Βασίλειος την ορίζει «ως αγωγή ωφέλιμη στην ψυχή, πού έχει τη δύναμη να τηνκαθαρίσει από τις κηλίδες της κακίας» και ως «τιμιότερη πολλών χρημάτων» 1. Οδε Γρηγόριος ο Θεολόγος την χαρακτηρίζει ως «πρώτο και μέγιστο καλό για τουςανθρώπους»2 . «Η παιδεία εμπνέει αξίες και ιδανικά, στρέφει το βλέμμα του νέουσε υψηλά οράματα»3.
Τηναξία της Παιδείας είχαν εκτιμήσει δεόντως οι αρχαίοι Έλληνες, τους οποίουςσπούδασαν οι Τρεις Ιεράρχες, πού μέσω του φιλοσόφου Αρίστιππου διεκήρυξαν πώςείναι προτιμότερο να είσαι ζητιάνος παρά απαίδευτος: «άμεινον επαίτην ήαπαίδευτον είναι». Τί είναι όμως η παιδεία κατά τους Τρεις Ιεράρχες;
Παιδείαείναι η διαδικασία ανάπτυξης του ανθρώπου σε πρόσωπο, σε ολοκληρωμένη προσωπικότητα.Είναι η σκόπιμη και συνειδητή προσπάθεια για πνευματική καλλιέργεια καιτελείωση και κοινωνική ένταξη του άνθρωπου. Δεν είναι συσσώρευσηεγκυκλοπαιδικών γνώσεων. Δεν είναι πολυμάθεια κατά τον ί. Χρυσόστομο. Δεν είναιγυμναστική της διάνοιας, αλλά του συνόλου των ψυχικών και πνευματικών δυνάμεωντου ανθρώπου. Η παιδεία δεν σταματά στην απόκτηση ενός ή περισσοτέρων πτυχίων,αλλά παρουσιάζει δυναμική πορεία εξέλιξης και ανάπτυξης σε ολόκληρη τη ζωή τουανθρώπου. Κατά τον Μ. Βασίλειο μάλιστα είναι το μόνο αγαθό πού παραμένειαναφαίρετο και μετά τον θάνατο του άνθρωπου. «Παιδεία μόνη των κτημάτωναναφαίρετον και ζώντι και τελευτήσαντι παραμένουσα».
Ηπαιδεία των Τριών Ιεραρχών είναι θεοκεντρική και αποβλέπει στην εν Χριστώτελείωση του ανθρώπου. Κατά τον Μ. Βασίλειο σκοπός της παιδείας είναι:«ομοιωθήναι Θεώ κατά το δυνατόν ανθρώπου φύσει»4. Ο δε ί. Χρυσόστομος γράφει«θα ονομάσω άνθρωπο εκείνον πού διασώζει την εικόνα του Θεού. Άνθρωπος είναιόποιος ακολουθεί τις εντολές του Θεού 5. Κάθε άνθρωπος είναι κατά τον Μ.Βασίλειο «Θεός κεκελευσμένος», έχει δηλαδή την εντολή μέσα του να γίνει κατάχάρη Θεός. Η αξία ή η απαξία του ανθρώπου ορίζεται από τη σχέση του με τον Θεό.Αντίθετα η αποξένωση και η εναντίωση του στο Θεό τον μετατρέπει σε αθεόφοβο ήθεομπαίχτη. Πόσες συμφορές θα μπορούσαν να είχαν αποτραπεί, εάν η αθεοφοβίαμετατρεπόταν σε θεοφιλία. «Ει τους παίδας επαιδεύομεν φίλους είναι τω Θεώ πάντααν ανεπήδησε τα λυπηρά και μυρίων απηλλάγη κακών ο βίος ο παρών»6, γράφει ο ι.Χρυσόστομος (θα απαλλασσόταν ο βίος μας από μύρια κακά, αν παιδεύαμε τα παιδιάμας να γίνουν φίλοι με τον Θεό). Η αθεοφοβία και η θεομπαιξία στοίχισαν ήδηαφάνταστα στην κοινωνία μας και η κρίση πού διέρχεται η χώρα μας δεν είναιάσχετη από αυτές. Ο αθεόφοβος και θεομπαίχτης δεν έχει ηθικές αναστολές στιςεγωιστικές του επιδιώξεις. Θα είχε δε μεγάλο όφελος η πολιτεία, εάν μπορούσε νακαλλιεργήσει θεοφιλώς τους νεαρούς πολίτες της μέσω της παιδείας της. Δεν είναιαδικαιολόγητη μια γερμανική παροιμία πού ταυτίζει τον καλό χριστιανό με τον καλόπολίτη.
Ηπαιδεία πού θέλουν οι Τρεις Ιεράρχες είναι παιδεία με υγιή πρότυπα. Ιδιαίτερησημασία αποδίδουν στο πρόσωπο, στο ήθος και στο παράδειγμα του δασκάλου. Ησχέση δασκάλου και μαθητή παραλληλίζεται με τη σχέση πνευματικού πατέρα καιπνευματικού τέκνου. Στο σημείο αυτό ταυτίζονται παιδαγωγία και ποιμαντική.Σχολείο και Ναός στον πολιτισμό μας βρίσκονται σε σχέση αμοιβαιότητας καισυμπληρωματικότητας, ως χώροι διαμόρφωσης και διαποίμανσης του ανθρώπου. Ο Μ.Βασίλειος παραπονείται ότι άκουσε από πολλούς δασκάλους λόγια ψυχωφελή, δεβρήκε όμως σε όλους την αρετή πού θα ήταν αντάξια των λόγων 7. «Ο γαρ μη ποιώνκαι διδάσκων αναξιόπιστος εστίν εις ώφέλειαν»8. Ως υγιές και αιώνιο πρότυποπροβάλλουν στα έργα τους το πρόσωπο του Χριστού. Και ως τέτοιο πρότυποαναρτούμε και εμείς στις αίθουσες των σχολείων μας την εικόνα του Χριστού, τηςΠαναγίας και τις εικόνες των Τριών Ιεραρχών. Δεν αποτελούν λατρευτικάαντικείμενα. Δεν ανάβουμε κεριά και καντήλια μπροστά τους. Δεν τιςθυμιατίζουμε, όπως στην Εκκλησία. Δεν τελούμε ενώπιον τους θρησκευτικέςτελετές. Τις τοποθετούμε στις αίθουσες των σχολείων για να προβάλλουμε πρότυπαστους μαθητές μας. Για να υπενθυμίζουμε την παράδοση και τον πολιτισμό μας.Επομένως ή απαίτηση υστέρα από απόφαση δικαστηρίου της μεταχριστιανικήςΕυρώπης, την οποία έσπευσαν να υιοθετήσουν ορισμένοι, η απαίτηση αποκαθήλωσηςκαι απομάκρυνσης των εικόνων από τις σχολικές αίθουσες με το έωλο επιχείρηματης προσβολής της θρησκευτικής συνείδησης ετερόδοξων και ετερόθρησκων μαθητώνπροσκρούει όχι μόνο στις αρχές της ορθόδοξης θεολογίας μας, αλλά και της ίδιαςτης Παιδαγωγικής Επιστήμης. Οι νέοι χρειάζονται πρότυπα, ορατά πρότυπα. Πρότυπαπού δεν θα τους απογοητεύουν. Και καλύτερα πρότυπα από το πρότυπο του Χριστού,της Παναγίας και των αγίων μας δεν υπάρχουν.
Ηπαιδεία των Τριών Ιεραρχών βοηθεί στην ιεράρχηση των ανθρωπίνων και στηδημιουργία ρεαλιστικής βιοθεωρίας. Έχει μεγάλη σημασία να μπορούν να ιεραρχούνοι νέοι και να βάζουν προτεραιότητες στη ζωή τους, να έχουν αυτογνωσία. «Μικρόςειμί και μέγας», γράφει ό Θεολόγος Γρηγόριος, «ταπεινός και υψηλός, θνητός καιαθάνατος, επίγειος και ουράνιος»9. Η ιεράρχηση των ανθρωπίνων οδηγεί, κατά τονΜ. Βασίλειο, στο: «Υπεροράν μεν σαρκός, παρέρχεται γαρ, επιμελείσθαι δε ψυχήςπράγματος αθανάτου»10. Ο δε ί. Χρυσόστομος επαναλαμβάνει: «Αποδημία ό παρώνβίος ...οδίτης ει ...πανδοχείον εστίν ο παρών βίος»11. Πόσο ρεαλιστικήαντιμετώπιση της προσωρινότητας των ανθρωπίνων πραγμάτων, πού συμβάλλει ταμέγιστα στην ομαλή συμβίωση των ανθρώπων και αποτρέπει φαινόμενα αλαζονείας καιεγωκεντρισμού πού θηριοποιούν τον άνθρωπο και τον μετατρέπουν σε λύκο για τονσυνάνθρωπο του! Ηοmο homini lupus.
Ηπαιδεία των Τριών Ιεραρχών είναι ζήτηση της αλήθειας και μύηση σ' αυτή. Αυτόσημαίνει ο ελληνικός ορός φιλοσοφία. Η ζητούμενη δε σοφία είναι κατ' αυτούς οΙησούς Χριστός ως ένσαρκη Αλήθεια. «Εγώ ειμί, η Οδός και η Αλήθεια και η Ζωή».Απώτερος όμως σκοπός της παιδείας είναι η ολοτελής ένταξη του νέου άνθρωπου στοκοινωνικό σύνολο, η κοινωνικοποίηση του. Είναι επομένως παιδεία κοινωνική πούαποτρέπει κάθε σύγκρουση, πραγματική η υποθετική προσώπου και κοινωνίας. Ο Μ.Βασίλειος είναι εκείνος πού οργάνωσε το κοινόβιο, ως συνέχεια των αρχαίωνελληνικών «κοινών», τα οποία θαύμαζε. «Αιδεσθώμεν», έλεγε, «τα των Ελλήνωνκοινά». Ας έρθουμε όμως και στην εκπαίδευση. Τί είναι εκπαίδευση;
Ηεκπαίδευση είναι το σύστημα, η μέθοδος, το μέσο απόκτησης και βίωσης τηςγνώσης. Είναι η υπηρέτρια της παιδείας. Είναι τα εκπαιδευτικά προγράμματα πούεκπονούνται για την καλύτερη προσφορά της παιδείας. Είναι ακόμη η υλικοτεχνικήυποδομή και η κατάρτιση του εμψύχου υλικού. Είναι εκείνη πού παρέχει γνωστικάεφόδια και τεχνικές δεξιότητες πού θα βοηθήσουν τον νέο πρωτίστως στηνεπαγγελματική του αποκατάσταση. Είναι εκείνη πού ολοένα και περισσότερο στιςήμερες μας συνδέεται με την αγορά εργασίας, την επιχειρηματικότητα, τηνπαραγωγή, την ανταγωνιστικότητα. Η λεγόμενη «Διακήρυξη της Μπολόνια» του 1998,και ή «Διακήρυξη της Πράγας» του 2001 έχουν ως στόχο να πετύχουν σύγκλιση τωνσυστημάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης των ευρωπαϊκών χωρών σε ενιαίο σύστημα, ώστε ναείναι ανταγωνιστικό προς αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, ώστε ναεναρμονιστεί πλήρως με τις ανάγκες των επιχειρήσεων. Αυτό σημαίνει: γρήγορηπαραγωγή με μικρό κόστος. Και οι μεν διακηρύξεις αυτές αφορούν σε πρώτη φάσηστην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Είναι όμως περισσότερο από βέβαιο ότι επηρεάζουνκαι τα προγράμματα τόσο της Πρωτοβάθμιας όσο -πολύ περισσότερο- και τηςΔευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Προγράμματα επιχειρηματικότητας έχουν εισαχθεί ήδηστη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Επειδή δε δεν μπορεί να γιγαντώνεται επ' άπειροτο ωρολόγιο πρόγραμμα του σχολείου από την συνεχή προσθήκη νέων μαθημάτων καιπρογραμμάτων (ήδη κατά απάνθρωπο τρόπο γίνονται οχτάωρα μαθήματα σε Γυμνάσια)τίθεται ζήτημα αφαίρεσης, μείωσης η προαιρετικοποίησης -δηλαδήυποβάθμισης-άλλων μαθημάτων. Αυτά δε πού είναι στο στόχαστρο υποβάθμισης δενείναι τα μαθήματα εκπαίδευσης η κατάρτισης, αλλά τα μαθήματα πού παρέχουνπαιδεία. Έτσι εξηγείται και η προσπάθεια προαιρετικοποίησης του μαθήματος τωνθρησκευτικών, εκείνου του μαθήματος δηλαδή πού κατ' εξοχήν συμφωνεί με τιςπαιδαγωγικές αρχές των Τριών Ιεραρχών. Το μάθημα θρησκευτικών είναι μάθημαπαιδείας. Παρατηρείται δηλαδή μια διαδικασία ριζικής υποχώρησης της παιδείαςκαι επικυριαρχίας της εκπαίδευσης και κατάρτισης, μια διαδικασίαεκπαιδευτικοποίησης της παιδείας, η οποία από διαδικασία ανάπτυξης τηςπροσωπικότητας του άνθρωπου, όπως τη θέλουν οι σήμερα εορταζόμενοι άγιοι,μεταβάλλεται σε «διαδικασία δημιουργίας εμψύχων ηλεκτρονικών υπολογιστών».
Φτάσαμεόμως στο σημείο, ενώ διαθέτουμε στην εποχή μας τεχνολογικές, επιστημονικές,οικονομικές και εκπαιδευτικές προϋποθέσεις ασύγκριτα καλύτερες από παλιότερεςεποχές, η ποιότητα της ζωής να μη καλυτερεύει ή η καλυτέρευση της, στους τομείςπού αυτό επιτυγχάνεται να είναι δυσανάλογα χαμηλότερη. Στους κύκλους τηςδιανόησης είναι πλέον διάχυτη η άποψη ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίαςσυνεπάγεται την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, την κρίση των ανθρωπιστικώνάξιων, τον απάνθρωπο εξορθολογισμό των διανθρώπινων σχέσεων και της κοινωνικήςζωής γενικά, τον υποβιβασμό του άνθρωπου σε μηχανή και των προϊόντων τηςτέχνης, του πολιτισμού σε εμπόρευμα. Γίνεται λόγος για «τεχνολογικήαπανθρωπιά», εναντίον της οποίας μόνο μια Παιδεία πού δικαιώνει το όνομα της,μια παιδεία όπως την οραματίζονταν οι Τρεις Ιεράρχες και έχει ως επίκεντρο τηνποιότητα του ανθρώπου πού πλάθει μπορεί να δράσει Είπαν για τη σημερινήεκπαίδευση ότι τη διακρίνει «μια διανοητική αλαζονεία και ιδεολογική,επιστημονική μεγαλαυχία»13, ότι «ανασυντάσσεται πάνω στο διευρυμένο πεδίο τωνΦυσικών Επιστημών και της Υψηλής Τεχνολογίας.,. μέσα σ' ένα πυκνότατο δίκτυοΠληροφοριών», πού αποτελούν «τροφή του νου», αλλά «ατροφία της ψυχής», εκείνηςπού γεννά το ήθος του άνθρωπου, πού πλάθει χαρακτήρες και ανεβάζει το πρόσωποτου σε προσωπικότητα»14.
Μιαεκπαίδευση όμως χωρίς παιδεία, πού παράγει ενδεχομένως «ιδιοφυείς επιστήμονες»και άριστα καταρτισμένους τεχνοκράτες, οι όποιοι όμως έχουν «νεκρωμένησυνείδηση και νεκρωμένη βούληση», «μπορεί να αποτελέσει απειλή πολλαπλή καικίνδυνο φοβερών διαστάσεων» 15. Τέτοιοι ιδιοφυείς επιστήμονες και τεχνοκράτεςυπηρέτησαν ήδη «εξωανθρώπινους σκοπούς και «χάρισαν» στην ανθρωπότητα πυρηνικάμανιτάρια και θαλάμους αερίων θαυμαστής πράγματι τελειότητας...»16.Επαληθεύθηκε έτσι ο λόγος του Πλάτωνα: «Πασά επιστήμη χωριζόμενη δικαιοσύνηςκαι της άλλης αρετής, πανουργία, ου σοφία φαίνεται».
Τίθεταιόμως το ερώτημα: Τί μέλλει γενέσθαι; Θα παραμείνουμε στον 21ο αι. στιςπαιδαγωγικές αρχές των Τριών Ιεραρχών; Δεν είναι απαραίτητη και η εκπαίδευσηκαι κατάρτιση των νέων, πού θα τους καταστήσει ικανούς να αντιμετωπίσουν καιτις απαιτήσεις της παρούσας ζωής; Οι Τρεις Ιεράρχες είναι αρκετά ρεαλιστικοίστην εκτίμηση των πραγμάτων. Θέτουν μεν ως ύψιστο στόχο την εν Χριστώ μόρφωσηκαι τελείωση των νεαρών υπάρξεων, αξιολογούν όμως πολύ θετικά και την τεχνικήεκπαίδευση. Σε μια εποχή πού οι χειρωνακτικές τέχνες χαρακτηρίζονταν βάναυσεςθα πει ο ι. Χρυσόστομος: «Ας μη περιφρονούμε τους χειρώνακτες, αλλά μάλλον νατους μακαρίσουμε»17. Προτρέπει μάλιστα να θαυμάζουμε τον λασπωμένο καιμουντζουρωμένο εργάτη 18, ενώ ντροπή θα πρέπει να αισθάνονται, «όσοι παραμένουνάεργοι και όσοι ζουν από τους κόπους άλλων»19 Το ζητούμενο επομένως και σύμφωναμε τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών είναι να υπάρχει ένας άριστος συνδυασμόςπαιδείας και εκπαίδευσης.
Ούτεπαιδαγωγικό ποίηση της εκπαίδευσης είναι νοητή, από την οποία θα λείπουν ταπρογράμματα κατάρτισης για την αντιμετώπιση των αναγκών αυτής της ζωής, ούτεόμως και εκπαιδευτικοποίηση της παιδείας, από την οποία θα απουσιάζουν οιστόχοι καλλιέργειας της πνευματικότητας και της ανάδειξης των νεαρών υπάρξεωνσε ολοκληρωμένες προσωπικότητες.
Τονσυνδυασμό παιδείας και εκπαίδευσης διαβάζει κανείς στον Άγιο Ιωάννη τηςΚρωστάνδης, μ' ένα σύντομο κείμενο του οποίου κλείνω την ομιλία μου: «Ανδιδάσκεις παιδιά, είτε δικά σου είτε ξένα, προσπάθησε να σκεφτείς ότι κάνειςέργο Θεού. Να τα διδάσκεις με ζήλο, να χρησιμοποιείς τα καλλίτερα μέσα για νακάνεις τη διδασκαλία σαφή, κατανοητή, πλήρη κι όσο το δυνατό πιο αποδοτική» 20.Αμήν.
Υποσημειώσεις
1. Ρ. Ο. 31, 396Α
2. Π.Γ. 37, 682
3. Καργάκος Σ., Προβληματισμοί, ένας διάλογος με τους νέους, τ. Γ, Αθήνα 1989, σ.190
4. Ρ. Ο. 32, 69
5 Ρ. Ο. 53, 201
6. Ρ. Θ. 51, 327
7. Ρ. Ο. 32, 358
8. Ρ. Ο. 30, 497
9. Ρ. Ο 35, 785
10. Ρ. Ο. 31, 204
11. Ρ. Ο. 52, 401
12. Σύγκρ. Τσιρόπουλος Κ., Ή υπόθεση του ανθρώπου. Αποτίμηση του Εικοστού Αιώνα,Αθήνα 1995, σ.129
13. Όπ. π. 132
14. Όπ. π.
15. Σύγκρ. Καργάκος Σ., Προβληματισμοί, 186 εξ.
16. Σύγκρ. οπ. παρ. 186
17. Ρ. Ο. 51,193
18. Σύγκρ. Ρ. Ο. 61,1017
19. Σύγκρ. Ρ.Ο. 61, 47
20. Αγ. Ιωάννη της Κρωστάνδης, Η εν Χριστώ ζωή μου , μετάφραση Μπότση Π., Αθήνα 2003,σ. 293.
-Ομιλίαπου εκφωνήθηκε στο Μητροπολιτικό ναό Κοζάνης στις 30-1-2009. Από το περιοδικότης Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων «Κοινωνία», τεύχος 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2011
